Ρωσία: Οι κατάσκοποί της επέστρεψαν και είναι πιο επικίνδυνοι από ποτέ

Είναι ασυνήθιστο για τους κατασκόπους να χλευάζουν ανοιχτά τους αντιπάλους τους. Αλλά τον περασμένο μήνα ο Μπιλ Μπερνς, ο διευθυντής της CIA, δεν μπόρεσε να μην παρατηρήσει ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία ήταν μια ευλογία για την υπηρεσία του. «Το υποβόσκον ρεύμα δυσαρέσκειας (σ.σ μεταξύ των Ρώσων) δημιουργεί μια ευκαιρία στρατολόγησης για τη CIA που παρουσιάζεται μία φορά στη ζωή», έγραψε στο Foreign Affairs. «Δεν την αφήνουμε να πάει χαμένη». Το σχόλιο αυτό μπορεί κάλλιστα να άγγιξε ένα ευαίσθητο σημείο στις «ειδικές υπηρεσίες» της Ρωσίας, όπως η χώρα περιγράφει τις υπηρεσίες πληροφοριών της. Οι Ρώσοι κατάσκοποι τα έκαναν μαντάρα στις προετοιμασίες για τον πόλεμο και στη συνέχεια απελάθηκαν μαζικά από την Ευρώπη. Αλλά τα στοιχεία που συγκέντρωσε το Royal United Services Institute (RUSI), μια δεξαμενή σκέψης στο Λονδίνο, και δημοσιεύονται σήμερα αποκλειστικά από τον Economist, δείχνουν ότι μαθαίνουν από τα λάθη τους, προσαρμόζουν τη τεχνική τους και ξεκινούν μια νέα φάση πολιτικού πολέμου εναντίον της Δύσης.

Οι αποτυχίες των τελευταίων ετών

Τα τελευταία χρόνια ήταν καυτά για τους Ρώσους κατασκόπους. Το 2020 πράκτορες της FSB, της υπηρεσίας ασφαλείας της Ρωσίας, έκαναν λάθος στη δηλητηρίαση του Αλεξέι Ναβάλνι, του πρόσφατα αποθανόντα ακτιβιστή της αντιπολίτευσης. Ο ίδιος τους ειρωνεύτηκε επειδή σκόρπισαν Novichok στο εσώρουχό του. Στη συνέχεια, η FSB έδωσε στο Κρεμλίνο μια ρόδινη εικόνα για το πώς θα εξελισσόταν ο πόλεμος, υπερτονίζοντας τις εσωτερικές αδυναμίες της Ουκρανίας. Απέτυχε να εμποδίσει τις δυτικές υπηρεσίες να κλέψουν και να δημοσιοποιήσουν τα σχέδια της Ρωσίας για εισβολή στην Ουκρανία.

Και ήταν απρόθυμη ή ανίκανη να σταματήσει μια σύντομη ανταρσία του Γιεβγκένι Πριγκόζιν, του ηγέτη της ομάδας μισθοφόρων Βάγκνερ, πέρυσι. Η SVR, η υπηρεσία εξωτερικών πληροφοριών της Ρωσίας, είδε την παρουσία της στην Ευρώπη να εξοντώνεται, με περίπου 600 αξιωματικούς να απελαύνονται από πρεσβείες σε όλη την ήπειρο. Τουλάχιστον οκτώ «παράνομοι» -αξιωματικοί της αντικατασκοπείας που δρούσαν χωρίς διπλωματική κάλυψη, συχνά υποδυόμενοι μη Ρώσους- αποκαλύφθηκαν.

Η μελέτη της RUSI, που συντάχθηκε από τους Jack Watling και Nick Reynolds, ένα ζευγάρι αναλυτών της οργάνωσης, και τον Oleksandr Danylyuk, πρώην σύμβουλο του υπουργού Άμυνας της Ουκρανίας και του επικεφαλής των εξωτερικών μυστικών υπηρεσιών, βασίζεται σε έγγραφα «που αποκτήθηκαν από τις ρωσικές ειδικές υπηρεσίες» και σε συνεντεύξεις με «σχετικούς επίσημους φορείς» -κατά πάσα πιθανότητα υπηρεσίες πληροφοριών- στην Ουκρανία και την Ευρώπη. Στα τέλη του 2022, αναφέρει η μελέτη, η Ρωσία συνειδητοποίησε ότι χρειαζόταν πιο ειλικρινείς αναφορές από τις υπηρεσίες της. Τοποθέτησε τον Σεργκέι Κιριένκο, αναπληρωτή επιτελάρχη του Κρεμλίνου, επικεφαλής των «επιτροπών ειδικής επιρροής». Αυτές συντονίζουν τις επιχειρήσεις κατά της Δύσης και στη συνέχεια μετρούν το αποτέλεσμά τους.

Εκστρατείες προπαγάνδας

Αυτή η αλλαγή προσωπικού φαίνεται να έχει δημιουργήσει πιο σταθερές εκστρατείες προπαγάνδας. Στη Μολδαβία, για παράδειγμα, η προσπάθεια παραπληροφόρησης κατά της υποψηφιότητας της χώρας για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση έγινε πέρυσι πιο συνεπής και επικεντρωμένη. Συνδέθηκε η υποψηφιότητα για ένταξη με την πρόεδρο προσωπικά, ενώ παράλληλα την κατηγορούσαν για τα οικονομικά προβλήματα της Μολδαβίας. Οι εκστρατείες με στόχο την υπονόμευση της ευρωπαϊκής υποστήριξης προς την Ουκρανία έχουν επίσης ενταθεί.

Τον Ιανουάριο Γερμανοί εμπειρογνώμονες δημοσίευσαν λεπτομέρειες σχετικά με bots που διέσπειραν εκατοντάδες χιλιάδες γερμανόφωνες αναρτήσεις την ημέρα από ένα δίκτυο 50.000 λογαριασμών κατά τη διάρκεια ενός μόνο μήνα στο X (Twitter όπως ήταν προηγουμένως). Στις 12 Φεβρουαρίου η Γαλλία αποκάλυψε ένα μεγάλο δίκτυο ρωσικών ιστότοπων που διέσπειραν παραπληροφόρηση στη Γαλλία, τη Γερμανία και την Πολωνία.

Εν τω μεταξύ, η GRU, η στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών της Ρωσίας, έχει επίσης επανεκτιμήσει την τεχνογνωσία της. Τα τελευταία χρόνια η Μονάδα 29155 της -η οποία είχε αποπειραθεί να δολοφονήσει τον Σεργκέι Σκριπάλ, πρώην αξιωματικό της GRU, στο Σάλσμπερι της Βρετανίας το 2018- είδε πολλά από το προσωπικό, τις δραστηριότητες και τις εγκαταστάσεις της να αποκαλύπτονται από το Bellingcat.

Τα αποτυπώματα της GRU και η αναδιοργάνωση

Η GRU κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το προσωπικό της άφηνε πάρα πολλά ψηφιακά αποτυπώματα, ιδίως μεταφέροντας τα κινητά τους τηλέφωνα από και προς ευαίσθητες τοποθεσίες που συνδέονται με τις ρωσικές μυστικές υπηρεσίες. Συνειδητοποίησε επίσης ότι η απέλαση των αξιωματικών των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών στην Ευρώπη είχε καταστήσει δυσκολότερη την οργάνωση επιχειρήσεων και τον έλεγχο των πρακτόρων στο εξωτερικό – ένας λόγος για τον οποίο η εισβολή στην Ουκρανία πήγε στραβά.

Το αποτέλεσμα ήταν μια συνολική μεταρρύθμιση, η οποία ξεκίνησε το 2020, αλλά επιταχύνθηκε μετά την έναρξη του πολέμου. Ο στρατηγός Andrei Averyanov, ο επικεφαλής της Μονάδας 29155, προήχθη, παρά τη σωρεία των αποτυχιών του, σε αναπληρωτή επικεφαλής του GRU και ιδρύθηκε μια νέα «Υπηρεσία Ειδικών Δράσεων». Το προσωπικό της Μονάδας 29155 – με παραδείγματα τους Alexander Mishkin και Anatoly Chepiga, τους άτυχους δηλητηριαστές του κ. Σκριπάλ, οι οποίοι επέμεναν ότι είχαν ταξιδέψει στο Σάλσμπερι για να δουν το διάσημο καμπαναριό του καθεδρικού ναού – δεν μεταφέρει πλέον τα προσωπικά ή επαγγελματικά του τηλέφωνα στις εγκαταστάσεις της, χρησιμοποιώντας σταθερά τηλέφωνα. Η εκπαίδευση γίνεται σε διάφορα ασφαλή σπίτια και όχι επιτόπου. Ενώ κάποτε το μισό προσωπικό προερχόταν από την Spetsnaz, τις ειδικές δυνάμεις της Ρωσίας, οι περισσότεροι νεοπροσληφθέντες δεν έχουν πλέον στρατιωτική εμπειρία, γεγονός που καθιστά δυσκολότερο για τις δυτικές υπηρεσίες ασφαλείας να τους αναγνωρίσουν μέσω παλαιών φωτογραφιών ή βάσεων δεδομένων που διέρρευσαν.

Ένας ξεχωριστός κλάδος της Υπηρεσίας Ειδικών Δράσεων, η Μονάδα 54654, έχει σχεδιαστεί για να δημιουργήσει ένα δίκτυο παράνομων που λειτουργούν υπό αυτό που η Ρωσία αποκαλεί «πλήρη νομιμοποίηση» – την ικανότητα να περνούν τις εξετάσεις ακόμη και υπό τον στενό έλεγχο μιας ξένης υπηρεσίας κατασκοπείας. Στρατολογεί εργολάβους μέσω εταιρειών βιτρίνας, διατηρώντας τα ονόματα και τα στοιχεία τους μακριά από τα κυβερνητικά αρχεία, και τοποθετεί τα στελέχη της σε υπουργεία που δεν σχετίζονται με την άμυνα ή σε ιδιωτικές εταιρείες. Το GRU έχει επίσης βάλει στο στόχαστρο ξένους φοιτητές που σπουδάζουν σε ρωσικά πανεπιστήμια, καταβάλλοντας υποτροφίες σε φοιτητές από τα Βαλκάνια, την Αφρική και άλλες χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου.

Η μετατροπή της Wagner

Ως άλλο παράδειγμα για το πώς οι Ρώσοι κατάσκοποι μετέτρεψαν την καταστροφή σε ευκαιρία, αναλογιστείτε την περίπτωση του Wagner Group, μιας σειράς εικονικών εταιρειών που εποπτεύονταν από τον Πριγκόζιν. Η Wagner αρχικά χρησίμευσε ως ένας άρρητος βραχίονας της ρωσικής επιρροής, παρέχοντας δύναμη και πυρομαχικά σε τοπικούς απολυταρχικούς κυβερνήτες στη Συρία, τη Λιβύη και άλλες αφρικανικές χώρες. Τον Ιούνιο του 2023 ο Πριγκόζιν, εξοργισμένος από την κακή διαχείριση του πολέμου από τον υπουργό Άμυνας και τον αρχηγό του στρατού της Ρωσίας, προσπάθησε να πραγματοποιήσει πορεία στη Μόσχα. Η ανταρσία σταμάτησε και δύο μήνες αργότερα ο Πριγκόζιν σκοτώθηκε όταν το αεροπλάνο που επέβαινε εξερράγη στον αέρα.

Οι ειδικές υπηρεσίες της Ρωσίας μοίρασαν γρήγορα την εκτεταμένη στρατιωτική-εγκληματική επιχείρηση του Πριγκόζιν μεταξύ τους. Η FSB θα κρατούσε τις εγχώριες επιχειρήσεις και η SVR τους βραχίονες των μέσων μαζικής ενημέρωσης, όπως οι στρατιές τρολ που παρενέβησαν στις προεδρικές εκλογές της Αμερικής το 2016. Η GRU θα έπαιρνε τα ξένα στρατιωτικά κομμάτια, χωρισμένα σε ένα Σώμα Εθελοντών για την Ουκρανία και ένα Εκστρατευτικό Σώμα, υπό τη διοίκηση του στρατηγού Αβεριάνοφ, για τον υπόλοιπο κόσμο. Το τελευταίο έχασε τον στόχο του να στρατολογήσει 20.000 στρατιώτες μέχρι το τέλος του περασμένου έτους, λέει η rusi, αν και η δύναμή του “αυξάνεται σταθερά”. Υπήρξαν προβλήματα: Ο γιος του Πριγκόζιν, ο οποίος μυστηριωδώς παραμένει ζωντανός και ελεύθερος, προσέφερε στρατιώτες της Wagner στη Rosgvardia, την εθνική φρουρά της Ρωσίας, προκαλώντας έναν πόλεμο… προσφορών μεταξύ της φρουράς και της GRU.

Νέα απειλή

Το καθαρό αποτέλεσμα αυτής της ενοποίησης είναι μια αναζωογονημένη ρωσική απειλή στην Αφρική. Λίγο μετά το θάνατο του Πριγκόζιν ο στρατηγός Αβεριάνοφ επισκέφθηκε διάφορες αφρικανικές πρωτεύουσες για να προσφέρει αυτό που η rusi περιγράφει ως “πακέτο επιβίωσης του καθεστώτος”. Θεωρητικά, οι προτάσεις περιλαμβάνουν την παροχή στρατιωτικής δύναμης και προπαγάνδας από την GRU στις τοπικές ελίτ εναντίον των τοπικών αντιπάλων. Στο Μάλι, παρατηρούν, ο ραδιοφωνικός σταθμός Lengo Songo που δημιούργησε η GRU είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς στη χώρα. Σε αντάλλαγμα, η Ρωσία θα λάβει οικονομικές παραχωρήσεις, όπως ορυχεία λιθίου και διυλιστήρια χρυσού, και έτσι επιρροή επί των εχθρών, συμπεριλαμβανομένης ίσως της δυνατότητας να αποκόψει τη Γαλλία από τα ορυχεία ουρανίου στον Νίγηρα (η Γαλλία χρειάζεται ουράνιο για τους πυρηνικούς σταθμούς της). Ο Πριγκόζιν είναι νεκρός, αλλά η κακόβουλη επιρροή του συνεχίζει να υφίσταται.

Η ρωσική επιρροή στην Ευρώπη

Οι ρωσικές μυστικές υπηρεσίες, αν και πληγωμένες, στέκονται σταθερά στα πόδια τους μετά τις πρόσφατες ταπεινώσεις τους. Τις τελευταίες εβδομάδες το Insider, ένας ερευνητικός ιστότοπος με έδρα τη Ρίγα, δημοσίευσε μια σειρά από ιστορίες που τεκμηριώνουν τη ρωσική κατασκοπεία και επιρροή σε όλη την Ευρώπη. Περιλαμβάνουν λεπτομέρειες σχετικά με το πώς ένας αξιωματικός της GRU στις Βρυξέλλες συνεχίζει να παρέχει ευρωπαϊκό εξοπλισμό σε Ρώσους κατασκευαστές όπλων και την αποκάλυψη ότι ένας κορυφαίος σύμβουλος της Μπούντεσταγκ και ένα Λετονό μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ήταν και οι δύο Ρώσοι πράκτορες, ο τελευταίος ίσως για περισσότερα από 20 χρόνια.

«Δεν είναι τόσο άσχημα γι’ αυτούς όσο νομίζουμε», λέει ο Andrei Soldatov, ερευνητής δημοσιογράφος, ο οποίος εκτιμά ότι οι ρωσικές υπηρεσίες «επέστρεψαν δυναμικά» και γίνονται όλο και πιο εφευρετικές. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν, πρόεδρος της Ρωσίας, και κάποτε (μέτριος) αξιωματικός της KGB, «προσπαθεί να αποκαταστήσει τη δόξα της τρομερής μυστικής υπηρεσίας του Στάλιν», εξηγεί ο κ. Σολντάτοφ. Επισημαίνει μια περίπτωση τον Απρίλιο του 2023, όταν ο Αρτέμ Ους, ένας Ρώσος επιχειρηματίας που συνελήφθη στο Μιλάνο ως ύποπτος για λαθρεμπόριο αμερικανικής στρατιωτικής τεχνολογίας στη Ρωσία, οδηγήθηκε πίσω στη Ρωσία με τη βοήθεια μιας σερβικής εγκληματικής συμμορίας – ενός κοινού διαμεσολαβητή για τις ρωσικές υπηρεσίες.

Στο παρελθόν, λέει ο κ. Soldatov, η FSB, η SVR και η GRU είχαν σαφέστερο επιμερισμό των καθηκόντων. Όχι πια. Και οι τρεις υπηρεσίες ήταν ιδιαίτερα δραστήριες στη στρατολόγηση μεταξύ της πλημμυρίδας των εξόριστων που εγκατέλειψαν τη Ρωσία μετά τον πόλεμο. Είναι εύκολο να κρύψεις πράκτορες σε μια μεγάλη ομάδα και απλό να απειλήσεις όσους έχουν οικογένεια που βρίσκεται ακόμα στη Ρωσία. Η Γερμανία είναι ιδιαίτερα ανήσυχη, δεδομένου ότι οι πολλοί Ρώσοι που έχουν μετακομίσει εκεί θα μπορούσαν να αποτελέσουν δεξαμενή στρατολόγησης για τα ρωσικά κατασκοπευτικά σώματα. Η πλημμυρίδα των νέων αφίξεων οφείλεται εν μέρει στις χώρες της Βαλτικής που έχουν γίνει πιο εχθρικές προς τους Ρώσους μετανάστες.

Το ρωσικό hacking

Επιπλέον, η ρωσική δραστηριότητα στον κυβερνοχώρο δυναμώνει όλο και περισσότερο. Τον Δεκέμβριο η Αμερική και η Βρετανία εξέδωσαν δημόσιες προειδοποιήσεις σχετικά με την “Star Blizzard”, μια επίλεκτη ομάδα hacking της FSB, η οποία έχει βάλει στο στόχαστρο χώρες του ΝΑΤΟ εδώ και χρόνια. Τον επόμενο μήνα η Microsoft δήλωσε ότι η “Cosy Bear”, μια ομάδα που συνδέεται με την SVR, είχε διεισδύσει σε λογαριασμούς ηλεκτρονικού ταχυδρομείου που ανήκαν σε ορισμένα από τα πιο υψηλόβαθμα στελέχη της εταιρείας. Αυτό ήρθε στην κορύφωση μιας εξελιγμένης κυβερνοεπίθεσης της GRU κατά του δικτύου ηλεκτροδότησης της Ουκρανίας, που προκάλεσε διακοπή ρεύματος, η οποία προφανώς συντονίστηκε με τα ρωσικά πυραυλικά πλήγματα στην ίδια πόλη.

Η ανανέωση του μηχανισμού κατασκοπείας της Ρωσίας έρχεται σε μια κρίσιμη στιγμή στον ανταγωνισμό Ανατολής-Δύσης. Μια ετήσια έκθεση της υπηρεσίας πληροφοριών της Νορβηγίας, που δημοσιεύθηκε στις 12 Φεβρουαρίου, προειδοποίησε ότι, στην Ουκρανία, η Ρωσία «καταλαμβάνει την πρωτοβουλία και αποκτά το πάνω χέρι στρατιωτικά». Η αντίστοιχη έκθεση της Εσθονίας, που δημοσιεύθηκε μια μέρα αργότερα, ανέφερε ότι το Κρεμλίνο «προβλέπει μια πιθανή σύγκρουση με το ΝΑΤΟ μέσα στην επόμενη δεκαετία».

Η προτεραιότητα

Προτεραιότητα για τους Ρώσους κατασκόπους είναι να προετοιμαστούν για αυτή τη σύγκρουση όχι μόνο με την κλοπή μυστικών, αλλά και με τη διεύρυνση των ρωγμών στο ΝΑΤΟ, την υπονόμευση της υποστήριξης της Ουκρανίας στην Αμερική και την Ευρώπη και τη διάβρωση της δυτικής επιρροής στον παγκόσμιο νότο. Αντίθετα, υπήρξε ελάχιστο ρωσικό σαμποτάζ κατά των προμηθειών που κατευθύνονταν από την Ουκρανία στην Ευρώπη. Ένας λόγος γι’ αυτό είναι ο φόβος του Κρεμλίνου για κλιμάκωση. Ένας άλλος είναι ότι οι Ρώσοι δεν μπορούν να κάνουν τα πάντα, παντού και μάλιστα ταυτόχρονα.

Εν τω μεταξύ, οι κατάσκοποι θα συνεχίσουν να μάχονται εναντίον των ομοίων τους. Στην έκθεσή τους, οι υπηρεσίες πληροφοριών  της Εσθονίας δημοσίευσαν τις ταυτότητες των Ρώσων που εργάζονται για λογαριασμό των υπηρεσιών πληροφοριών της χώρας.