Ουκρανία: Τα δύο χρόνια που άλλαξαν την αγορά ενέργειας

Υπάρχει μια φράση που αποδίδεται στον Ουίνστον Τσόρτσιλ, και η οποία αν και φέρεται ότι είχε λεχθεί για την ενέργεια, «κουμπώνει» σε κάθε περίσταση: «Η ασφάλεια προέρχεται από τη  διαφοροποίηση και μόνο τη διαφοροποίηση».

Η θέση αυτή φαίνεται να είναι περισσότερο επίκαιρη στις μέρες μας, από τότε που είχε ειπωθεί, πριν από περισσότερα από 100 χρόνια. Και η Ευρώπη έλαβε πιο σκληρά το μάθημά της από το γεγονός ότι είχε επιτρέψει στον εαυτό της να βασίζεται υπερβολικά σε μία και μόνο πηγή προμήθειας φυσικού αερίου. Οι ενέργειες των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων από τότε —και ιδιαίτερα της Γερμανίας— για τον τερματισμό αυτής της εξάρτησης ήταν ασυνήθιστες, αλλά το σαφές δίδαγμα είναι ότι δεν πρέπει ποτέ ξανά να επιτρέψουμε τέτοια εξάρτηση.

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου συμπληρώνονται δύο χρόνια από την ημέρα που η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία. Στον απόηχο της κίνησής αυτής και ως μέσο πίεσης προς τον Πούτιν, αρκετές χώρες δεσμεύτηκαν να τερματίσουν ή να περιορίσουν τις εισαγωγές ρωσικού αργού για να αποδυναμώσουν τα κέρδη του Κρεμλίνου και να καταπνίξουν την πολεμική προσπάθεια. Η οικονομία της Ρωσίας βασίζεται στις εξαγωγές ορυκτών καυσίμων, αλλά οι ευρωπαϊκές χώρες εξαρτώνται επίσης από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο από τη Μόσχα. Λίγα χρόνια πριν από τον πόλεμο, η Ρωσία ήταν ο κυρίαρχος προμηθευτής φυσικού αερίου στα 27 κράτη της ΕΕ και στο Ηνωμένο Βασίλειο .

Η κρίση άρχισε νωρίτερα

Για τρία χρόνια, ο κόσμος βρισκόταν στη δίνη μιας κρίσης τιμών φυσικού αερίου . Οι λογαριασμοί ενέργειας άρχισαν να αυξάνονται το 2021, ακόμη και πριν τα ρωσικά τανκς συγκεντρωθούν στα ουκρανικά σύνορα. Ο πόλεμο ενίσχυσε περαιτέρω την κρίση.

Έρευνα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) αποκάλυψε ότι η Βρετανία ήταν η χώρα που επλήγη περισσότερο στη Δυτική Ευρώπη λόγω της υπερβολικής εξάρτησης από το φυσικό αέριο, το οποίο χρησιμοποιείται για την παραγωγή του 40% της ηλεκτρικής ενέργειας και της θερμότητας το 85% των σπιτιών . Λιγότερα από τα μισά γαλλικά και γερμανικά σπίτια θερμαίνονται με φυσικό αέριο . Τα βρετανικά σπίτια είναι επίσης τα λιγότερο ενεργειακά αποδοτικά στην Ευρώπη.

Ενεργειακή ασφάλεια

Όπως επισημαίνει το Energy and Climate Intelligence Unit, ο όρος ενεργειακή ασφάλεια αυξήθηκε σε δημοτικότητα και η πορεία άλλαξε όλα όσα γνωρίζαμε -ή θέλαμε να πιστεύουμε- για την ενεργειακή αγορά,

Μισό χρόνο μετά τον πόλεμο της Ουκρανίας, το φυσικό αέριο ήταν εννέα φορές πιο ακριβό από τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας . Πολλές κυβερνήσεις σε όλη την Ευρώπη απάντησαν με ανώτατα όρια και ελέγχους λογαριασμών, με τις τιμές της ενέργειας να πυροδοτούν ένα ντόμινο αυξήσεων σε μια σειρά από προϊόντα. Αυτό αναβίωσε τον πληθωριστικό εφιάλτη μετά από δεκαετίες, και έβαλε την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα σε έναν κύκλο επιθετικής αύξησης των επιτοκίων, που όμοιό του δεν είχε ξαναζήσει η ζώνη του ευρώ.

Ένα χρόνο μετά τον πόλεμο, το ΔΝΤ προέβλεψε ότι το Ηνωμένο Βασίλειο θα έχανε το 8% της δαπάνης του, σε σύγκριση με το 4% στη Γερμανία και την Ισπανία. Ωστόσο, η έρευνα έδειξε βαθιά ανισότητα στην κατανομή των αυστηρότερων προϋπολογισμών, με το φτωχότερο 10% να διοχετεύει το 18% του προϋπολογισμού του για ενέργεια το 2022, ενώ το πλουσιότερο 10% ξόδεψε το 6%.

Δεν ήταν μόνο οι λογαριασμοί ενέργειας που εκτοξεύτηκαν, καθώς οι έλικες της κρίσης έφτασαν σε όλα, από το κόστος των λιπασμάτων, τις αλυσίδες εφοδιασμού και τις τιμές των τροφίμων.

Το success story του αμερικανικού LNG

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η πραγματική ιστορία πίσω από την ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είναι η απίστευτη ανάπτυξη της βιομηχανίας LNG των ΗΠΑ. Σύμφωνα με την Υπηρεσία Ενεργειακών Πληροφοριών των ΗΠΑ (EIA), οι Ηνωμένες Πολιτείες εξήγαγαν περισσότερο υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG) από οποιαδήποτε άλλη χώρα το πρώτο εξάμηνο του 2023. Οι εξαγωγές LNG των ΗΠΑ σε ευρωπαϊκές χώρες το πρώτο εξάμηνο του 2023 υπερδιπλασιάστηκαν σε σύγκριση στις προπολεμικές εξαγωγές το 2021. Χωρίς αυτήν την απίστευτη επέκταση, τόσο στις εξαγωγές LNG των ΗΠΑ όσο και στους τερματικούς σταθμούς επαναεριοποίησης στην Ευρώπη, η ήπειρος δεν θα μπορούσε να μειώσει το ρωσικό φυσικό αέριο και το πετρέλαιο και να διατηρήσει τις προμήθειες ηλεκτρικής ενέργειας και καυσίμων όπως συνέβη.

Ο ρόλος της αμερικανικής ενεργειακής βιομηχανίας στη διασφάλιση της ευρωπαϊκής ενεργειακής ασφάλειας ήταν καταλυτικός:  καμία άλλη χώρα εξαγωγής LNG στον κόσμο δεν ήταν σε θέση να επεκτείνει τις εξαγωγές της τόσο γρήγορα όσο οι Ηνωμένες Πολιτείες όταν καταστράφηκε ο αγωγός Nord Stream και επιβλήθηκαν κυρώσεις κατά της ρωσικής ενέργειας .

Οι πετρελαϊκές κυρώσεις

Αν και οι κυρώσεις κατά του ρωσικού αργού πετρελαίου και προϊόντων πετρελαίου προκάλεσαν προσωρινές διακοπές στο παγκόσμιο εμπόριο πετρελαίου, η αγορά ανταποκρίθηκε με ευρηματικούς τρόπους. Χωρίς ευρωπαϊκές χώρες να αγοράσουν το αργό πετρέλαιο τους, η Ρωσία επέκτεινε τις πωλήσεις στην Κίνα και άνοιξε μια νέα αγορά στην Ινδία. Σύμφωνα με στοιχεία που παρέχονται από το TankerTrackers.com , η Ινδία έχει γίνει ο δεύτερος μεγαλύτερος εισαγωγέας ρωσικού αργού πετρελαίου και ο μεγαλύτερος εισαγωγέας ρωσικού θαλάσσιου αργού πετρελαίου.

Το 2023, η Ινδία εισήγαγε κατά μέσο όρο 1,7 εκατομμύρια bpd ρωσικό αργό πετρέλαιο, ενώ πριν από την εισβολή στην Ουκρανία δεν εισήγαγε σχεδόν καθόλου. Χώρες όπως η Ινδία και η Τουρκία έχουν βρει νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες εισάγοντας ρωσικό αργό πετρέλαιο και διυλίζοντας το σε προϊόντα πετρελαίου που οι Ευρωπαίοι πελάτες επιθυμούν να αγοράσουν. Η Ρωσία έχει επίσης αναπτύξει τον δικό της ναυτιλιακό στόλο και το δικό της ασφαλιστικό δίκτυο για να αντιμετωπίσει την πολιτική ανώτατων τιμών τιμών ΗΠΑ-ΕΕ που έχει σχεδιαστεί για να περιορίσει τα πετρελαϊκά έσοδα της.

Η ευρωπαϊκή πολιτική απάντηση στην κρίση

Από την έναρξη της σύγκρουσης στην Ουκρανία, εφαρμόστηκε μια ισχυρή πολιτική απάντηση για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της ενεργειακής κρίσης. Τα μέτρα πολιτικής που υιοθετήθηκαν μπορούν να χωριστούν σε δύο κύριες κατηγορίες: (i) διαρθρωτικά μέτρα που αφορούν την κατανάλωση, προμήθεια και αποθήκευση φυσικού αερίου και (ii) μέτρα φορολογικής ελάφρυνσης που αποσκοπούν κυρίως στη στήριξη επιχειρήσεων και νοικοκυριών που πλήττονται από τις αυξανόμενες τιμές του φυσικού αερίου και της ενέργειας.

Όπως επισημαίνει σε ανάλυσή του το CEPR, όσον αφορά τα διαρθρωτικά μέτρα, τον Μάρτιο του 2022, οι αρχηγοί κρατών της ΕΕ εξέδωσαν τη Διακήρυξη των Βερσαλλιών, που περιγράφει τους πυλώνες της απάντησης της ΕΕ στην ενεργειακή κρίση.

Αυτοί οι πυλώνες ενσωματώθηκαν αργότερα στο σχέδιο REPowerEU της Επιτροπής της ΕΕ (Μάιος 2022), το κεντρικό πλαίσιο πολιτικής για την ενεργειακή στρατηγική της ΕΕ. Το σχέδιο στοχεύει να μειώσει γρήγορα την εξάρτηση από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα και να εγγυηθεί τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα και σταθερότητα του ενεργειακού συστήματος της ΕΕ. Οι αρχές του σχεδίου εφαρμόστηκαν μέσω ρυθμιστικών παρεμβάσεων που έθεσαν στόχους αποθηκευτικής ικανότητας, εισήγαγαν μειώσεις στην κατανάλωση φυσικού αερίου και καθιέρωσαν μια κοινή μονάδα αγοράς φυσικού αερίου και έναν διορθωτικό μηχανισμό για τον περιορισμό των τιμών του φυσικού αερίου. Επιπλέον, οι χώρες της ΕΕ αύξησαν τις ικανότητές τους LNG και επέκτειναν τους τερματικούς σταθμούς εισαγωγής, προσπαθώντας να διαφοροποιήσουν τους προμηθευτές φυσικού αερίου και να δημιουργήσουν συνεργασίες με μη Ρώσους ομολόγους τους για να ενισχύσουν τις εισαγωγές LNG και φυσικού αερίου.

Στήριξη

Για να μετριάσουν τις επιπτώσεις των τιμών της ενέργειας τόσο στα νοικοκυριά όσο και στις επιχειρήσεις, οι κυβερνήσεις της ΕΕ υιοθέτησαν επίσης διάφορα μέτρα δημοσιονομικής στήριξης με τη μορφή μειώσεων του ενεργειακού φόρου, ανώτατων ορίων τιμών ενέργειας και δημοσιονομικών μεταβιβάσεων σε ευάλωτα τμήματα του πληθυσμού. Αυτά τα μέτρα επιβάρυναν αναπόφευκτα τα οικονομικά των κυβερνήσεων: οι ευρωπαϊκές χώρες διέθεσαν πάνω από 650 δισεκατομμύρια ευρώ μεταξύ Σεπτεμβρίου 2021 και Ιανουαρίου 2023 για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της ενεργειακής κρίσης. Η μερίδα του λέοντος αυτού του ποσού διατέθηκε από τη Γερμανία, η οποία υιοθέτησε δημοσιονομικά μέτρα για περίπου 158 δισεκατομμύρια ευρώ, ενώ η Ιταλία και η Γαλλία διέθεσαν περίπου 90 δισεκατομμύρια ευρώ η καθεμία.

Σε επίπεδο ευρωζώνης, οι δημοσιονομικές παρεμβάσεις για το 2022 ανήλθαν σε περίπου 2% του ΑΕΠ του μπλοκ. Ωστόσο, η εφαρμογή πολλών εθνικών μέτρων με μη στοχευμένο τρόπο δημιούργησε ανησυχίες για την απουσία συντονισμένης ενεργειακής πολιτικής της ΕΕ, η οποία θα μπορούσε ενδεχομένως να επιδεινώσει τις ανταγωνιστικές προκλήσεις στην ΕΕ και να υπονομεύσει την ενιαία αγορά της ΕΕ.

Συμπεράσματα και προοπτικές

Σύμφωνα με το CEPR, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία εξέθεσε τον κόσμο σε μια απαράμιλλη ενεργειακή κρίση που έφερε την ενεργειακή ασφάλεια στο επίκεντρο τόσο της πολιτικής όσο και της ακαδημαϊκής συζήτησης. Αν και η κρίση είχε παγκόσμια απήχηση και μεταδόθηκε σε άλλα ενεργειακά εμπορεύματα, η Ευρώπη βρισκόταν στο επίκεντρο του σοκ, σημειώνοντας τεράστιες εκτοξεύσεις στις τιμές του φυσικού αερίου και της ηλεκτρικής ενέργειας. Η σύγκρουση στην Ουκρανία οδήγησε σε αναδιάρθρωση των ροών στην παγκόσμια αγορά ενέργειας: η Ευρώπη, ιστορικά μια τοπικά ολοκληρωμένη περιοχή με μεγάλη εξάρτηση από εισαγωγές από έναν κύριο προμηθευτή, μεταμορφώνεται διευρύνοντας τις πηγές της και ειδικότερα ενισχύοντας την ενσωμάτωσή της στην αγορά LNG , η οποία αναδεικνύεται έτσι ως βασικός παράγοντας για το κλείσιμο των ανισορροπιών της αγοράς σε όλες τις γεωγραφικές περιοχές.