Η Ευρώπη σε κρίσιμο σταυροδρόμι

Πόλεμος στην Ουκρανία, ξεσηκωμός των αγροτών, παράνομη μετανάστευση, ισλαμικός κίνδυνος, ενεργειακή κρίση, τεχνητή νοημοσύνη και εργασιακές ανατροπές, ασύμμετροι πόλεμοι και υπερπληθυσμός στην Αφρική, είναι μερικά από τα σοβαρά προβλήματα που έχουν περικυκλώσει την Ευρώπη συνολικά και κάθε χώρα της ξεχωριστά.

Και το κερασάκι στην τούρτα, είναι η σχέση της Ευρώπης με την Αμερική, που και αυτή αντιμετωπίζει πολύπλευρη κρίση με ισχυρό πολιτιστικό περιεχόμενο.
Πώς όμως, η σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση που πριν 67 χρόνια ξεκίνησε ως ελπίδα, έφτασε στη σημερινή κατάσταση αμφιβολίας;

Μετά την αποτυχία της προσπάθειας στις αρχές της δεκαετίας του 1950 να δημιουργηθεί μια πολιτική και αμυντική Ευρώπη, σε μια περιοχή πληγωμένη από αδελφοκτόνους πολέμους, το 1957,με την υπογραφή της Συνθήκης της Ρώμης ,το ευρωπαϊκό οικονομικό οικοδόμημα γέννησε τεράστιες ελπίδες.

Όπως πολύ σωστά τονίζει ο Γάλλος νομπελίστας οικονομολόγος και καθηγητής Ζαν Τυρόλ, «ως εγγυητής της ελεύθερης κυκλοφορίας ανθρώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων, η τότε Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, είχε σημαντικούς στόχους. Πέρα από την ισχυροποίηση της ευρωπαϊκής γεωργίας και τη στήριξη των βιομηχανιών άνθρακα και χάλυβα, η ΕΟΚ αποσκοπούσε να λειτουργήσει προληπτικά έναντι των προστατευτισμών. Ως εγγυητής της αλληλεγγύης, θα αντιστάθμιζε τους εθνικούς εγωισμούς και θα βοηθούσε τις φτωχές περιφέρειες να αναπτυχθούν χάρη στα διαρθρωτικά ταμεία.

Εντέλει, το ευρωπαϊκό οικοδόμημα ανταποκρίθηκε στη λιγότερο ρητά εκπεφρασμένη βούληση ορισμένων χωρών να εκχωρήσουν σε ένα τρίτο μέρος (την Ευρωπαϊκή Επιτροπή) την αρμοδιότητα να εκσυγχρονίσει την οικονομία μέσω μεταρρυθμίσεων όπως το άνοιγμα στον ανταγωνισμό, μεταρρυθμίσεις που οι πολιτικοί θεωρούσαν αναγκαίες αλλά δεν τολμούσαν να εφαρμόσουν σε εθνικό επίπεδο.»
Μέσα στο πλαίσιο του σημερινού ευρωσκεπτικισμού, είναι χρήσιμο να υπενθυμίσουμε ότι οι ευρωπαϊκές πολιτικές μετρίασαν τις εισοδηματικές αποκλίσεις και ότι οι ευρωπαϊκοί θεσμοί συνέβαλαν στην οικονομική μεγέθυνση, ακόμη κι αν συνυπολογίσουμε όσα συνέβησαν τα τελευταία ολέθρια χρόνια. Το «κοινοτικό κεκτημένο», αυτό το σύνολο κανόνων και υποχρεώσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο ενίοτε επικρίνεται έντονα, επέβαλε την πιο αυστηρή διαχείριση οικονομιών που στο παρελθόν ήταν δυσλειτουργικές, με συνεπεία να ωφεληθούν οι λαοί.

Αλλά και το ευρώ γέννησε πολλές ελπίδες. Αναμφίβολα, εξαρχής ήταν γενικά αποδεκτό ότι δεν υπήρχαν οι ιδανικές συνθήκες για μια νομισματική ένωση, εξ ου και δεν δημιουργήθηκε μια δημοσιονομική ένωση που θα σταθεροποιούσε τις οικονομίες μέσω αυτόματων μεταβιβάσεων από τις οικονομικά ισχυρές χώρες-μέλη προς τις πιο αδύναμες. Εξάλλου, η εργασιακή κινητικότητα ήταν ιδιαίτερα περιορισμένη για πολιτισμικούς και γλωσσικούς λόγους.

Επομένως, η προσφορά εργασίας ανταποκρινόταν ελάχιστα στην περιφερειακή ζήτηση, με την εργασιακή κινητικότητα ανάμεσα στα ευρωπαϊκά κράτη να είναι τρεις φορές μικρότερη απ’ ό,τι ανάμεσα στις Πολιτείες των ΗΠΑ. Απουσίαζαν οι δύο κλασικοί μηχανισμοί σταθεροποίησης των σοκ, τους οποίους διαθέτουν όλα τα ομοσπονδιακά κράτη, καθώς και η δυνατότητα υποτίμησης του νομίσματος, ώστε να ανακτήσει την ανταγωνιστικότητά της μια οικονομία που εμφάνιζε έλλειμμα στο εμπορικό της ισοζύγιο.

Παρ’ όλα αυτά, το ευρώ ήταν ένα σύμβολο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, που θα έδινε ώθηση στο εμπόριο. Εκτός από τη διευκόλυνση των ταξιδιωτών, που θα συνέχιζαν να χρησιμοποιούν το ίδιο νόμισμα μεταβαίνοντας από μια χώρα της ευρωζώνης σε μιαν άλλη, το ενιαίο νόμισμα θα εξάλειφε την αβεβαιότητα των συναλλαγματικών ισοτιμιών και κατά συνέπεια θα μείωνε για τις επιχειρήσεις το κόστος των διακυμάνσεων από έσοδα σε ξένο συνάλλαγμα. Πράγματι, οι ενδοκοινοτικές εμπορικές συναλλαγές αυξήθηκαν σημαντικά: περισσότερο από το 60% των εισαγωγών στις χώρες-μέλη προέρχονται από άλλες χώρες-μέλη.

Επιπλέον, ήταν γνωστή η δυσκολία να περιοριστούν οι διακυμάνσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών, όπως είχε καταδείξει με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο η έξοδος της στερλίνας από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών [European Exchange Rate Mechanism] μετά την κερδοσκοπική επίθεση που δέχθηκε το 1992 από τον Τζωρτζ Σόρος. Τέλος, το ευρώ θα διευκόλυνε τη ροή κεφαλαίων προς τις χώρες της νότιας Ευρώπης, ενισχύοντας τη χρηματοοικονομική αξιοπιστία τους και ως εκ τούτου επιτρέποντάς τους να χρηματοδοτήσουν την ανάπτυξή τους.

Εξάλλου, πολλοί υποστηρικτές του ευρώ το θεωρούσαν πρώτο βήμα στην πορεία για μια ευρύτερη ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Ωστόσο, Ευρώπη μέχρι σήμερα δεν έχει προχωρήσει αυτήν την ευρύτερη κατεύθυνση και δυστυχώς έχουμε κάθε λόγο να αμφιβάλλουμε για το αν θα το επιτύχει στο εγγύς μέλλον. Μια ευρύτερη ολοκλήρωση θα πρέπει να βασίζεται σε μια πολύ μεγαλύτερη εκχώρηση της εθνικής κυριαρχίας από αυτήν που ισχύει μέχρι σήμερα. Ωστόσο, μια τέτοια εξέλιξη προϋποθέτει την αμοιβαία εμπιστοσύνη, τη βούληση των χωρών να μοιράζονται τους κινδύνους, αλλά και ένα αίσθημα αλληλεγγύης, προϋποθέσεις οι οποίες δεν μπορούν να επιβληθούν με τεχνοκρατικές οδηγίες. Σήμερα λοιπόν παρά τις προκλήσεις που προαναφέραμε και τα τελευταία μέτρα για την ίδρυση του Ταμείου Ανάκαμψης και την ενίσχυση της ευρωπαϊκής οικονομίας, η βούληση για περισσότερη Ευρώπη απουσιάζει.

Στην παρούσα κρίσιμη φάση της πορείας της όμως , η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ανάγκη να αναθεωρήσει ορισμένες πολιτικές της κατευθύνσεις. Οι μεγάλες πολιτικές δυνάμεις που έφεραν τη δημοκρατική γηραιά ήπειρο σε ζηλευτά επίπεδα ευημερίας, δεν ανταποκρίνονται πλέον στη νέα κοινωνική ζήτηση που προκύπτει από ποικίλους μετασχηματισμούς.

Στον εκτός Ευρώπης κόσμο και ιδιαίτερα στον γειτονικό της, η ΕΕ δεν θεωρείται χώρος όπου κάποιος θα μπορούσε να αναπτυχθεί και να προκόψει, αλλά ακριβώς το αντίθετο. Χιλιάδες άνθρωποι από την Αφρική για παράδειγμα, πληρώνουν ό,τι έχουν και δεν έχουν για να έλθουν και να ενταχθούν στο ευρωπαϊκό δίχτυ κοινωνικής προστασίας. Από μόνο του, το γεγονός αυτό είναι εστία σοβαρής κοινωνικής και πολιτικής κρίσης στην ΕΕ, την οποίαν κανείς δεν θέλει να αντιμετωπίσει.

Την ίδια στιγμή, η παραγωγικότητα της ευρωπαϊκής οικονομίας συνεχώς φθίνει, η πληθυσμιακή γήρανση ανεβαίνει και η ΕΕ υποχωρεί σε καταθέσεις ευρεσιτεχνιών. Πέρα από τους γάμους ομοφύλων τα καμπανάκια που ηχούν παντού ποιοι τα ακούνε?