Tεχνητή Νοημοσύνη και εργαζόμενοι: Νέες προκλήσεις ή νέες διεκδικήσεις;

Η πρόσφατη κατάρρευση των διαπραγματεύσεων για την δημιουργία ενός νομοθετικού πλαισίου για την προστασία των εργαζομένων στις πλατφόρμες σε ενωσιακο επίπεδο επανάφεραν στην δημόσια σφαίρα το πόσο ευάλωτοι είναι οι σημερινοί εργαζόμενοι απέναντι στην γεωμετρική αύξηση της χρήσης εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης που παρακολουθούν την ψηφιακή ‘ζωή’ του εργαζομένου. Πολλοί διεθνείς οργανισμοί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για τους αυξημένους κινδύνους για την ασφάλεια και την υγεία των εργαζομένων καθώς προηγμένα HRM λογισμικά που υπόσχονται απόλυτο έλεγχο στους υπολογιστές τους και συλλέγουν βιομετρικά/συμπεριφορικα στοιχεία θέτουν υπό αμφισβήτηση τους ίδιους τους πυλώνες του συστήματος προστασίας των εργαζομένων.

Σε αρκετές περιπτώσεις πλέον, εταιρικές αποφάσεις για περικοπές μισθού και απολύσεις εργαζομένων βασίζονται αποκλειστικά στα ευρήματα αλγόριθμων παρακολούθησης της εργασιακής δραστηριότητας σε πραγματικό χρόνο χωρίς οι ίδιοι οι εργαζόμενοι να γνωρίζουν ποια εργαλεία παρακολούθησης χρησιμοποιούνται, ποια δεδομένα συλλέγουν ή πώς αυτά χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση της απόδοσής τους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του δημοφιλούς λογισμικού Microsoft 365 που επικρίθηκε σφοδρά για αδιαφανή και στενή επιτήρηση στο χώρο εργασίας.

Εάν δεν τεθούν άμεσα όρια στην χρήση αυτών των τεχνολογικών συστημάτων, πολύ σύντομα οι εργαζόμενοι μπορεί να βρεθούν αντιμέτωποι με μια εργασιακή δυστοπια που θα απειλήσει την επαγγελματική τους υπόσταση αλλά και την ίδια την ψυχική τους υγεία όπως συνέβη στην περίπτωση του Post Office Horizon όπου ένα σύστημα πληροφορικής που εγκαταστάθηκε στο σύνολο του δικτύου των βρετανικών Ταχυδρομείων το 1999 οδήγησε στην απόλυση 736 εργαζομένων ενώ ορισμένοι φυλακίστηκαν για παρατυπίες στα λογιστικά βιβλία και κλοπές. Χρειάστηκε μια 20ετής νομική μάχη από τους εργαζομένους για να αποδειχθεί ότι οι συγκεκριμένες αποφάσεις ήταν αποτέλεσμα εσφαλμένων υπολογισμών από το λογισμικό Horizon.

Πως όμως αντιδρούν οι ίδιοι οι εργαζόμενοι στην αλγοριθμοποιηση της εργασιακής ζωής και την έλλειψη ανθρώπινης εποπτείας σε αποφάσεις που υπονομεύουν θεμελιώδη εργασιακά δικαιώματα? Εκτός των πετυχημένων απεργιών σεναριογράφων και ηθοποιών στο Χόλυγουντ το περασμένο φθινόπωρο, ολλανδικά και αγγλικά δικαστήρια τάχθηκαν πρόσφατα υπέρ των εργαζομένων σε υποθέσεις κατά των πολυεθνικών υπηρεσιών μεταφοράς τονίζοντας ότι οι εν λόγω πλατφόρμες δεν πρέπει να αποκρύπτουν από τους οδηγούς δεδομένα σχετικά με την αυτοματοποιημένη λήψη αποφάσεων που αφορουν το προφίλ τους και την αξιολόγηση τους. Τον Ιούλιο του 2021, η Ιταλική Αρχή Προστασίας Δεδομένων και τα ιταλικά δικαστήρια έκριναν μάλιστα ότι μια ισπανική πλατφόρμα διανομής τροφίμων έκανε χρήση συστημάτων αλγοριθμικής ‘διαχείρισης’ εργαζομένων κατά αδιαφανή τρόπο και της επέβαλλαν βαρύτατα πρόστιμα. Στην Deutsche Telekom, οι εργαζόμενοι πέτυχαν την απαγόρευση χρησιμοποίησης δεδομένων που συλλέγονται μέσω ψηφιακής παρακολούθησης όπως και αλγορίθμων που εισηγούνται την απόλυση εργαζομένων χωρίς ανθρώπινη συμμετοχή.

Αρκούν όμως αυτές οι μεμονωμένες εργασιακές ‘νίκες για την αποτροπή φαινομένων ‘ψηφιακού εγκλωβισμού’ που υπομονεύουν την αυτονομία και την ιδιωτικότητα, οδηγούν σε μεγαλύτερη εντατικοποίηση της εργασίας και καταργούν τα όρια μεταξύ εργασίας και προσωπικής/οικογενειακής ζωής? Σε μια εποχή όπου ο εργαζόμενος νοιώθει ιδιαίτερα ευάλωτος και μάλλον απροστάτευτος ενώ το σύγχρονο πλαίσιο εργασιακών σχέσεων φαίνεται απορυθμισμένο, επιβάλλεται η θέσπιση νομοθεσίας που θα επιβάλλει στους εργοδότες να ενημερώνουν το προσωπικό τους πότε — και πώς — εφαρμόζεται η τεχνητή νοημοσύνη στον χώρο εργασίας και να θεμελιώνει το δικαίωμα σε μια ανθρώπινη αναθεώρηση των αποφάσεων που λαμβάνονται για αυτούς από μοντέλα μηχανικής μάθησης. Tαυτόχρονα και δεδομένου ότι σε αρκετές περιπτώσεις τα εργαλεία παρακολούθησης εισάγονται ερήμην των εργαζομένων και αμφισβητούν ιστορικά κεκτημένα στον χώρο της εργασίας, η αθρόα εισαγωγή της τεχνολογίας στον εργασιακό χώρο (που δημιουργούν φαινόμενα digital Taylorism) και οι όροι χρησιμοποίησης της πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο συλλογικών διαπραγματεύσεων που θα οδηγήσει στην κατοχύρωση του δικαιώματος εργαζόμενων και συνδικάτων να συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση της αλγοριθμικής διακυβέρνησης των δεδομένων τους.

Θα μπορέσουν ο Ισπανικός νόμος για την Εργασία και ο Γερμανικός νόμος για τα Συνδικάτα του 2021 να αποτελέσουν πρότυπα για την δημιουργία συνθηκών ενεργού διαβούλευσης και διεκδικήσεων και πραγματικής επαναφοράς των συλλογικών διαπραγματεύσεων και στην Ελλάδα για να προστατευτούν ουσιαστικά οι εργαζόμενοι ως υποκείμενα δεδομένων των οποίων τα ψηφιακά αποτυπώματα βρίσκονται υπό συνεχή έλεγχο? Αξίζει να σημειωθεί ότι το πρόσφατο εκτελεστικό διάταγμα του Προέδρου Μπάιντεν τονίζει ότι «θα πρέπει να βασιστούμε στις απόψεις των εργαζομένων, των συνδικαλιστικών οργανώσεων, των εκπαιδευτικών και των εργοδοτών για την υποστήριξη υπεύθυνων χρήσεων της τεχνητής νοημοσύνης» .

Υπό το πρίσμα της διαρκούς μείωσης του αριθμού των εργαζομένων που καλύπτονται από συλλογικές συμβάσεις και της επιδείνωσης του φαινομένου της υποεκπροσώπησης που αντιμετωπίζουν οι παραδοσιακοί κοινωνικοί εταίροι, η εισαγωγή της τεχνητής νοημοσύνης προσφέρει μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για την επανοηματοδοτηση και την επικαιροποίηση παραδοσιακών ‘εργαλείων’ προστασίας του κόσμου της εργασίας.

O Δρ. Μιχάλης Kρητικός είναι ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ και Επίκουρος Καθηγητής σε θέματα Τεχνητής Νοημοσύνης και Ψηφιακής Μετάβασης στη Σχολή Διακυβέρνησης του Πανεπιστημίου των Βρυξελλών