Ο υπολογιστής του Αλιέντε στην εποχή των δεδομένων

Στους μηχανισμούς της φιλελεύθερης οικονομίας εδράζεται η θρησκειολογική σχεδόν πεποίθηση ότι οι συνεχείς συναλλαγές μεταξύ των συμμετεχόντων στις αγορές δημιουργούν την ιδανική εκείνη τιμή που κινητοποιεί τους παραγωγούς τόσο ούτως ώστε οι πόροι της οικονομίας να κατανέμονται με το βέλτιστο δυνατό τρόπο εκτοξεύοντας την παραγωγικότητα. Η τιμή της ενέργειας για παράδειγμα ανεβαίνει σήμερα συνεχώς για να δώσει το κίνητρο για αύξηση της παραγωγής λόγω της μειωμένης προσφοράς.

Στην εποχή της Σοβιετικής Ένωσης ωστόσο οξύνοες οικονομολόγοι του ανατολικού μπλοκ κωδικοποίησαν μεθόδους για τη πρακτική εφαρμογή μίας οικονομίας που βασίζεται στο κεντρικό σχεδιασμό μίας γραφειοκρατικής κυβέρνησης. Η πανίσχυρη Gosplan χρησιμοποιούσε τα δεδομένα που έστελναν οι διοικητές των παραγωγικών μονάδων και συνδυάζοντας τις πρώτες ύλες που ήλεγχε πλήρως με τα 5ετή πλάνα αναπτυξιακής πολιτικής καθόριζε με ντιρεκτίβες τις προτεραιότητες της παραγωγής. Πολλοί ενθουσιώδεις νέοι δυσκολεύονται σήμερα, θαμπωμένοι από τη ρομαντική αύρα της Αριστεράς, να εκτιμήσουν ότι τέτοια <<αθώα>> κολεκτιβικά μοντέλα διακυβέρνησης δημιούργησαν διηπειρωτικούς πυραύλους, πυρηνικά υποβρύχια και στείλανε τον πρώτο άνθρωπο στο διάστημα. Αυτού του είδους η οικονομική σκέψη αν και παρωχημένη σήμερα επηρέασε βαθύτατα τον καπιταλισμό στη μεταπολεμική περίοδο που κυριαρχούταν από έναν σχεδόν παρανοϊκό φόβο για τις σοβιετικές επιτυχίες στο τεχνολογικό τομέα. Οι κυβερνήσεις στη Δύση μέχρι σήμερα δίνουν συχνά τον τόνο της κατεύθυνσης της οικονομίας (π.χ. ανανεώσιμες πηγές) μέσω κρατικών επενδύσεων όταν διαβλέπουν ότι οι αγορές επιλέγουν (κατά τη γνώμη τους) λάθος οδούς. Το σοβιετικό μοντέλο απέτυχε για πολλές αιτίες αλλά ένας βασικός λόγος σχετίζεται με τις περιορισμένες πληροφορίες που είχε στη διάθεση της η κεντρική διοίκηση λόγω των τεχνολογικών περιορισμών και της ανθρώπινης αναξιοπιστίας.

Ο Αλιέντε προσπάθησε με μία ομάδα συμβούλων τη δεκαετία του 70 να υπερβεί αυτή την αδυναμία δημιουργώντας το πρόγραμμα “Cybersyn” όπου εξελιγμένοι υπολογιστές της εποχής λάμβαναν δεδομένα από τομείς της οικονομίας τα οποία συγκεντρώνονταν σε ένα φουτουριστικό δωμάτιο ελέγχου με ελάχιστη ανθρώπινη παρέμβαση. Εκεί βάσει συγκεκριμένων παραμέτρων καθορίζονταν μετά από επεξεργασία οι αποφάσεις εκείνες που θα δίνανε ξανά πνοή στο όνειρο του (οικονομικού σκέλους του) σοσιαλισμού. Μέχρι σήμερα στη Χιλή αστικοί μύθοι αναφέρονται σε λυσσασμένους στρατιώτες του Πινοσέτ που σπάγανε με μανία τις οθόνες του δωματίου ελέγχου για να σβήσουν την ανάμνηση του σοσιαλιστικού ονείρου.

Θα μπορούσε αλήθεια στην εποχή των άπειρων δεδομένων, του cloud και της τεχνητής νοημοσύνης να αμφισβητήσει κανείς την κυριαρχία των νόμων της ελεύθερης αγοράς; Η φιλελεύθερη οικονομία ανθεί στις δημοκρατίες καθότι οι πολίτες μπορούν δίχως φόβο να επιλέγουν το βιοπορισμό και την κατανάλωση στην οποία επιδίδονται. Μπορούν επίσης να αντιτίθενται στις αποφάσεις εκείνες της κυβέρνησης που θεωρούν αναποτελεσματικές. Είναι ενδιαφέρον ωστόσο ότι στον κόσμο των εταιριών η ιεραρχία, η υπό όρους ελευθερία έκφρασης και ο συγκεντρωτικός τρόπος διοίκησης θυμίζουν πολύ περισσότερο το σοβιετικό μοντέλο και έχουν κατά μία ειρωνεία παρόμοιες παθογένειες. Εταιρίες κολοσσοί όπως η Apple, η Amazon και η Google βασίζουν τα επιχειρηματικά τους σχέδια στον τεράστιο όγκο δεδομένων που συγκεντρώνουν από τις δραστηριότητές τους και στην λεπτομερή ανάλυση αυτών.

Ο πρόσφατος παροξυσμός με την τεχνητή νοημοσύνη υπόσχεται να ολοκληρώσει το δύσκολο παζλ της ανάλυσης όλης αυτής της πληροφορίας. Όσο σημαντικός και να είναι ο όγκος των διαθέσιμων δεδομένων σε συνδυασμό με την αφθονία της υπολογιστικής δύναμης, η ποιότητα επεξεργασίας της πληροφορίας περιοριζόταν πάντα από τις αντοχές και τις αντικειμενικές δυνατότητες της ανθρώπινης νόησης και δημιουργικότητας. Τα τελευταία μοντέλα τεχνικής νοημοσύνης υπόσχονται να σπάσουν αυτό το φράγμα αν δεν το έχουν κάνει ήδη. Αν αυτή η

προφητεία ολοκληρωθεί τότε ο κεντρικός σχεδιασμό της οικονομίας μπορεί να αποκτήσει στο μέλλον μία άλλη δυναμική αιμοδοτούμενη περιέργως από την εφευρετικότητα του καπιταλιστικού πνεύματος.

Υπάρχει ισχυρός αντίλογος όπως ο ισχυρισμός ότι δεν μπορούν όλες οι πτυχές της οικονομίας να εκφραστούν με δεδομένα και ότι οι ανθρώπινες συναλλαγές εμπεριέχουν μη γραμμικές συμπεριφορές που είναι εξαιρετικά δύσκολο να μοντελοποιηθούν ακόμα και από τους πιο σύγχρονους υπολογιστές. Άλλοι θεωρούν ότι δεν χρειάζεται ένας σοβιετικού τύπου σχεδιασμός της οικονομίας αλλά επεμβάσεις σε συγκεκριμένα μόνο υποτμήματα που κρίνονται κατάλληλα. Ακαδημαϊκοί από το FEE (Foundation for Economic Education) υποστηρίζουν επίσης ότι πολλά σημαντικά κομμάτια των προς ανάλυση δεδομένων προέρχονται από τον ίδιο το μηχανισμό της αγοράς (όπως οι στατιστικές γύρω από την κατανάλωση και τη ζήτηση) και άρα δεν θα υπήρχαν σε ένα σενάριο κεντρικού σχεδιασμού. Δύσκολα αμφισβητεί κανείς ότι το όραμα του Αλιέντε δεν ήταν τίποτε άλλο από μία ακόμα αριστερή ουτοπία. Θα αποτελέσει σίγουρα ωστόσο μία από τις μεγάλες ειρωνείες της ιστορίας αν το όραμα ενός λατίνου ηγέτη της Αριστεράς προσφέρει λύσεις στα πιθανά αδιέξοδα του νεοφιλελευθερισμού.

Ο κ. Φάνης Βαρτζόπουλος είναι χρηματοοικονομικός αναλυτής στο Λονδίνο.