Brain waste: Το μεγάλο στοίχημα της Ευρώπης και η εικόνα στην Ελλάδα

Εκτός από το brain gain και το brain drain, που εντοπίζονται στην ατζέντα στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη γενικότερα, μία νέα έννοια έρχεται να κυριαρχήσει στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι: τo brain waste μεταναστών, το οποίο σε μια ελεύθερη μετάφραση θα μπορούσε διατυπωθεί ως «σπατάλη εγκεφάλων». Πρόκειται  για μετανάστες που είτε έχουν πολύ περισσότερα προσόντα για τις θέσεις στις οποίες εργάζονται, είτε υποαπασχολούνται είτε είναι άνεργοι.

Μια κοινή έρευνα της Lighthouse Reports με τους FT, El País και Unbias the News δείχνει ότι οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες αποτυγχάνουν να παράσχουν καλές ευκαιρίες εργασίας για μετανάστες υψηλής μόρφωσης, με δυνητικά σημαντικό κόστος για το εργατικό δυναμικό και τις οικονομίες τους.

Τα ευρήματα, τα οποία βασίζονται σε δεδομένα από την έρευνα εργατικού δυναμικού της ΕΕ μεταξύ 2017 και 2022, δείχνουν ότι σχεδόν οι μισοί από τους μετανάστες με πτυχία εργάζονται σε θέσεις για τις οποίες έχουν υπερπροσόντα, σε σύγκριση με λιγότερο από το ένα τρίτο των γηγενών. Παρά τη διαδεδομένη ζήτηση για εργατικό δυναμικό μεταναστών υψηλής ειδίκευσης, οι μετανάστες με πτυχία είναι επίσης άνεργοι με σχεδόν διπλάσιο ποσοστό από τους ντόπιους.

Το μεγάλο κόστος

Και όλο αυτό έχει μεγάλο κόστος: η έρευνα διαπίστωσε ότι, κατά μέσο όρο, οι Ευρωπαίοι απόφοιτοι μετανάστες κερδίζουν 2.000 ευρώ λιγότερα κάθε χρόνο από τους γηγενείς πτυχιούχους με παρόμοια πτυχία και χαρακτηριστικά. Εξαιρουμένων των οικονομιών του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γερμανίας και των σκανδιναβικών οικονομιών – για τις οποίες δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία – αυτό ανέρχεται σε 10,7 δισ. ευρώ σε χαμένους μισθούς, ή 0,12 τοις εκατό του συνδυασμένου ΑΕΠ των χωρών.

«Η «σπατάλη εγκεφάλων» των μεταναστών είναι ένα πραγματικό πρόβλημα για τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις», λέει ο Friedrich Poeschel, ανώτερος ερευνητής στο Κέντρο Μεταναστευτικής Πολιτικής του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου.

«Μπορούν οι μετανάστες υψηλής ειδίκευσης να εφαρμόσουν τις δεξιότητές τους και να δημιουργήσουν μια καριέρα ή απογοητεύονται και φεύγουν; Στη χειρότερη περίπτωση, ορισμένοι καταλήγουν μακροχρόνια άνεργοι και εξαρτημένοι από την πρόνοια, κάτι που οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής επιδιώκουν προφανώς να αποφύγουν. Θέλουν οι μετανάστες να καλύψουν τις ελλείψεις σε συγκεκριμένα επαγγέλματα».

Σε δεινή θέση η Ελλάδα

Η έρευνα διαπίστωσε ότι τα επίπεδα brain waste ποικίλλουν πολύ σε όλη την Ευρώπη, με την Ιταλία, την Ελλάδα, την Ισπανία και τη Σουηδία να έχουν ιδιαίτερα κακή απόδοση.

Η ανάλυση της κατάστασης για τους ειδικευμένους μετανάστες στην Ιρλανδία, την Πορτογαλία και τη Σουηδία προσφέρει μια ματιά στο πώς διαφέρουν τα αποτελέσματα της αγοράς εργασίας, καθώς οι ευκαιρίες και τα εμπόδια ποικίλλουν στις χώρες υποδοχής.

Οι δάσκαλοι είναι μόνο ένα παράδειγμα του τύπου εργαζομένων υψηλής εξειδίκευσης που οι ευρωπαϊκές χώρες χρειάζονται πολύ περισσότερο, με χαμηλές αμοιβές και εξουθένωση που κάνει πολλές χώρες να δυσκολεύονται να προσλάβουν και να διατηρήσουν διδακτικό προσωπικό.

Παρόλα αυτά, περισσότεροι από τους μισούς μετανάστες στην Ευρώπη με πτυχίο διδασκαλίας ή εκπαίδευσης δεν εργάζονται στον τομέα. Σχεδόν όλες οι χώρες που συμπεριλήφθηκαν στην έρευνα είχαν υψηλά επίπεδα «εγκεφαλικής σπατάλης» για όσους είχαν πτυχίο διδασκαλίας, ιδιαίτερα σε σύγκριση με γηγενείς.

Η περίπτωση της Ιρλανδίας

Στην Ιρλανδία, όπου σχεδόν τα δύο τρίτα των σχολείων δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που συμμετείχαν στην έρευνα της Ένωσης Δασκάλων της Ιρλανδίας έχουν κενές θέσεις, οι ειδικευμένοι δάσκαλοι από το εξωτερικό αντιμετωπίζουν μια πολύ πιο δύσκολη διαδρομή προς την τάξη από ό,τι οι γηγενείς με ισοδύναμα πτυχία. Αυτή η κατηγορία μεταναστών είναι τρεις φορές πιο πιθανό να εργάζεται σε έναν ρόλο για τον οποίο έχουν υπερπροσόντα και τουλάχιστον πέντε φορές λιγότερο πιθανό να εργαστούν στο επάγγελμα του εκπαιδευτικού.

Η έλλειψη αναγνώρισης των ξένων προσόντων δεν επηρεάζει μόνο τους εκπαιδευτικούς: η έρευνα διαπίστωσε ότι σε όλα τα μαθήματα και σχεδόν σε όλες τις χώρες, οι μετανάστες που εκπαιδεύτηκαν στο εξωτερικό είχαν σημαντικά χειρότερα αποτελέσματα στην αγορά εργασίας από τους μετανάστες που εκπαιδεύτηκαν στη χώρα υποδοχής.

Το «θαύμα» της Πορτογαλίας

Δεν υποφέρουν όλες οι χώρες από σπατάλη εγκεφάλου στον ίδιο βαθμό. Στην Πορτογαλία για παράδειγμα, οι ιστορίες επιτυχίας για μετανάστες με υψηλή εκπαίδευση είναι πιο συνηθισμένες από ό,τι αλλού στην ήπειρο. Η έρευνα διαπίστωσε ότι στη φτωχότερη χώρα της Δυτικής Ευρώπης, οι μετανάστες με πανεπιστημιακή εκπαίδευση είναι λιγότερο πιθανό να εργαστούν σε κατώτερες θέσεις, να είναι υποαπασχολούμενοι ή άνεργοι από ό,τι σε ολόκληρη την Ευρώπη ως σύνολο.

Η σχετική επιτυχία της Πορτογαλίας είναι ακόμη πιο έντονη σε σύγκριση με άλλες χώρες της Νότιας Ευρώπης. Περισσότεροι από τους μισούς μετανάστες με πτυχία στην Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα εργάζονται σε θέσεις εργασίας όπου έχουν υπερπροσόντα σε σύγκριση με την Πορτογαλία, όπου το 39% έχει υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης από το τυπικό για το επάγγελμά τους.

Υπάρχει επίσης πολύ μεγαλύτερη ισοτιμία μεταξύ μεταναστών και γηγενών αποφοίτων στην Πορτογαλία από ό,τι στην υπόλοιπη νότια Ευρώπη. Οι πιο συνηθισμένες θέσεις εργασίας μεταξύ των μεταναστών με πτυχία στην Πορτογαλία αντικατοπτρίζουν αυτές των γηγενών αποφοίτων, με ρόλους διδασκαλίας, νοσηλευτικής, μηχανικής και χρηματοδότησης να βρίσκονται στην κορυφή των καταλόγων. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα, όπου οι πτυχιούχοι μετανάστες είναι πολύ πιο πιθανό να βρεθούν να εργάζονται ως καθαρίστριες και ταμίες.

Η Πορτογαλία ξεχωρίζει επίσης ως ένας πολλά υποσχόμενος προορισμός για μετανάστες με τεχνικά πτυχία. Σε σύγκριση με την υπόλοιπη νότια Ευρώπη, οι μετανάστες με πτυχία στις επιστήμες, τους υπολογιστές και τα μαθηματικά έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να εργαστούν σε μια θέση εργασίας κατάλληλη για τα προσόντα τους και σε ποσοστό συγκρίσιμο με τους εγχώριους πτυχιούχους.

Η Sinem Yilmaz στο Migration Policy Group το αποδίδει σε πολιτικές που ενθαρρύνουν τους παγκόσμιους επιχειρηματίες τεχνολογίας να στεγάσουν τις νεοφυείς επιχειρήσεις τους στη χώρα, συμπεριλαμβανομένων ευνοϊκών επιχειρηματικών κανονισμών και αδειών παραμονής για επενδυτές και επιχειρηματίες.

«Η Πορτογαλία ξέρει πώς να αξιοποιεί στο έπακρο τον υψηλά ειδικευμένο μεταναστευτικό πληθυσμό της και η εστίασή της στη βιομηχανία τεχνολογίας και την επιχειρηματικότητα ήταν σημαντικό μέρος της οικονομικής της ανάκαμψης από τη χρηματοπιστωτική κρίση. Πρόκειται για τομείς με ευέλικτες αγορές εργασίας που μπορούν να φιλοξενήσουν άτομα υψηλής ειδίκευσης με διαφορετικά προσόντα και υπόβαθρο», λέει.

Όχι μόνο έχουν ένα σχέδιο, αλλά το εκτελούν και προσπαθούν να το βελτιώσουν.

Ρατσισμός

Το στίγμα και ο ρατσισμός μπορεί να πλήξουν περαιτέρω αυτούς τους μετανάστες. Έρευνα που έγινε από τους Nahikari Irastorza και Pieter Bevelander από το Πανεπιστήμιο του Malmö διαπίστωσε ότι ανεξάρτητα από το μορφωτικό επίπεδο, οι πιο μειονεκτούσες ομάδες μεταναστών ήταν πάντα «μετανάστες από την Αφρική και τη Μέση Ανατολή, οι περισσότεροι από τους οποίους εισέρχονται στη Σουηδία ως αιτούντες άσυλο».

Η έρευνα διαπίστωσε παρόμοια τάση στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες: οι μετανάστες από τον λεγόμενο παγκόσμιο νότο (Αφρική, Ασία και Λατινική και Κεντρική Αμερική) επηρεάζονται περισσότερο από τη σπατάλη εγκεφάλου σε σχέση με εκείνους από χώρες υψηλότερου εισοδήματος. Ένα ακραίο στοιχείο είναι η Πορτογαλία, όπου οι μετανάστες από τον παγκόσμιο νότο – συμπεριλαμβανομένων εκείνων που μιλούν τη μητρική τους γλώσσα – είναι λιγότερο πιθανό να έχουν υπερπροσόντα και υποαπασχόληση από εκείνους από πλουσιότερες χώρες.

Η σχετική επιτυχία της Πορτογαλίας στην αξιοποίηση των δεξιοτήτων των μορφωμένων μεταναστών της φαίνεται ότι ενέπνευσε μέρος της τρέχουσας στρατηγικής της ΕΕ για την ένταξη των μεταναστών.