Ο φόβος της ελευθερίας και οι νέες ανισότητες

Στο σημείο αυτό, αξίζει τον κόπο να αναφέρουμε και να υπογραμμίσουμε με έμφαση ορισμένες οικονομικές πραγματικότητες της εποχής μας, οι οποίες, κατά κανόνα, συσκοτίζονται από τα μέσα επικοινωνίας. Αρκετοί οικονομολόγοι, δημοσιογράφοι και άλλοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι η απελευθέρωση της διεθνούς οικονομίας από ελέγχους και λοιπές διοικητικές διαδικασίες μεγαλώνει τις ανισότητες και κάνει τους φτωχούς φτωχότερους και τους πλούσιους πλουσιότερους. Δεν γνωρίζουμε από ποιες πηγές και ποια στοιχεία προκύπτει το συμπέρασμα αυτό.

Σίγουρα, όμως, δεν προέρχεται από τα αρχεία μεγάλων διεθνών οργανισμών, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα.
Από τα στοιχεία της τελευταίας, προκύπτει ότι στην Κίνα, μεταξύ 1975 και 2022, το κατά κεφαλήν εισόδημα αυξήθηκε σε σταθερές τιμές 670%, ήτοι με μέσο ρυθμό 14,3% ετησίως. Στην Ινδία, την ίδια περίοδο, η αντίστοιχη αύξηση ήταν 470%, δηλαδή 10% τον χρόνο. Αν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι στις αναπτυγμένες χώρες την περίοδο 1975-2022 η άνοδος των κατά κεφαλήν εισοδημάτων ήταν 1,7%, τότε σε απόλυτους αριθμούς –με δεδομένο ότι η Κίνα και η Ινδία αντιπροσωπεύουν το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού– η κάλυψη του εισοδηματικού χάσματος μεταξύ των περιοχών αυτών είναι κάτι παραπάνω από θεαματική.

Όπως αναγνωρίζει και ο γνωστός νομπελίστας οικονομολόγος Αμάρτυα Σέν, αυτό οφείλεται στην ενσωμάτωση της Κίνας και της Ινδίας στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία και στην έξοδο τους από τον σταλινικό προστατευτισμό. Ωστόσο, στις χώρες αυτές υπάρχουν πολύ σοβαρές εσωτερικές ανισότητες, οι οποίες οφείλονται στις δομές της πολιτικής τους εξουσίας και όχι, βεβαίως, σε κάποια «νεοφιλελεύθερη πολιτική». Εξάλλου, το αυταρχικό κομμουνιστικό καθεστώς της Κίνας κάθε άλλο παρά «νεοφιλελεύθερο» θα μπορούσε να χαρακτηριστεί. Ας σημειωθεί, επίσης, ότι στις περισσότερες αναπτυσσόμενες ασιατικές κυρίως χώρες παρατηρείται γενική άνοδος όλων των δεικτών του βιοτικού επιπέδου τους, ήτοι προσδόκιμο ζωής, υγεία, εκπαίδευση και διατροφή.

Ας έλθουμε τώρα στις αναπτυγμένες χώρες, όπου κατά μέσον όρο το κράτος αντιπροσωπεύει στις οικονομίες τους το 50%, έναντι 42% πριν τριάντα χρόνια! Βόρεια Αμερική, Δυτική Ευρώπη, Ιαπωνία, Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία είναι σίγουρα οι πλουσιότερες περιοχές του πλανήτη μας και διαθέτουν τόσο πλούτο, όσο καμμία κοινωνία, ποτέ, δεν είχε στην διάθεση της στην ανθρώπινη ιστορία. Με περίπου 800 εκατομμύρια κατοίκους, οι περιοχές αυτές καλύπτουν το 58% του παγκόσμιου εμπορίου αγαθών και υπηρεσιών, το 82% των άμεσων παγκόσμιων επενδύσεων, το 92% της παγκόσμιας κίνησης κεφαλαίων και περίπου το 67% του συνολικού παγκόσμιου Ακαθάριστου Προϊόντος.

Ωστόσο, παρά τις προόδους τους ,με τα στοιχεία του ΔΝΤ, οι περιοχές αυτές και οι χώρες που τις συνθέτουν αντιμετωπίζουν –άλλες περισσότερο και άλλες λιγότερο– σοβαρά προβλήματα στα συστήματα κοινωνικής τους ασφάλισης. Παράλληλα, έντονη είναι στους πληθυσμούς των χωρών αυτών η δημογραφική γήρανση και η κοινωνική ανησυχία. Τι συμβαίνει, λοιπόν, σε αυτές τις τόσο πλούσιες περιοχές;

Αν λάβουμε υπόψη μας τις απόψεις του κ. Κρίστοφερ Σ. Ντεμούθ, προέδρου του Αμερικανικού Ινστιτούτου της Επιχείρησης, τα προβλήματα των δυτικών κρατών κοινωνικής πρόνοιας και προστασίας ,οφείλονται ακριβώς στον μεγάλο πλούτο τους και στην ισότητα που αυτός έχει δημιουργήσει. «Οι κοινωνίες μας», γράφει ο κ. Ντεμούθ, «δεν είναι μόνον οι πλουσιότερες στον πλανήτη μας, αλλά και οι περισσότερο ελεύθερες και ίσες.

Παρά τα γραφόμενα και τις θεωρίες περί ανισότητας, οι κοινωνίες μας έχουν γνωρίσει τόσο υψηλά επίπεδα κοινωνικής εξίσωσης, ώστε σήμερα είναι πολύ πιθανόν το φαινόμενο αυτό να παράγει εισοδηματικές ανισότητες νέου τύπου.Υπό αυτές τις συνθήκες, τα φαινόμενα φτώχειας τα οποία παρατηρούνται, οφείλονται περισσότερο σε ατομικές συμπεριφορές και στην κοινωνική οργάνωση, παρά στις αντικειμενικές παραγωγικές συνθήκες που διέπουν μία κοινωνία».

Σημαντικές είναι και οι θέσεις του νομπελίστα οικονομολόγου Ρόμπερτ Φόγκελ, ο οποίος υπογραμμίζει ότι στις αναπτυσσόμενες χώρες υπήρξε πρωτοφανής βιολογική αναβάθμιση, με αποτέλεσμα μέσα σε 300 χρόνια να υπερδιπλασιαστεί ο μέσος χρόνος ζωής και ο άνθρωπος να κερδίσει ύψος, ενέργεια, δύναμη και απίστευτη βιολογική αντοχή. Κατά τον Ρ. Φόγκελ, οι εξελίξεις αυτές συνιστούν την «εξισωτική επανάσταση του 20ου αιώνα» και αποτελούν πρωτοφανή πρόοδο για το ανθρώπινο γένος.

Όλα αυτά οφείλονται στην καλύτερη διατροφή, στα προωθημένα συστήματα ιατρικής περίθαλψης, στον καθαρισμό του πόσιμου νερού και στις προόδους της φαρμακευτικής επιστήμης. Πρόκειται δε για προόδους τις οποίες δεν μπορεί να αντισταθμίσει καμμία ανακατανομή εισοδήματος.

Μία άλλη σημαντική εξέλιξη της εποχής μας, στις αναπτυγμένες χώρες, είναι οι αλλαγές στην πηγή της παραγωγής κοινωνικού πλούτου. Ενώ πριν από 150 χρόνια η πηγή του κοινωνικού πλούτου ήταν η γη, για να περάσει στην συνέχεια στο φυσικό κεφάλαιο, σήμερα έχει μεταφερθεί στο ανθρώπινο κεφάλαιο, δηλαδή στην εκπαίδευση και στις γνωστικές ικανότητες. Είναι δε γνωστό ότι η «πρώτη ύλη» του ανθρώπινου κεφαλαίου είναι η ευφυΐα, η οποία, όπως παραδέχονται κορυφαίοι επιστήμονες, είναι πολύ άνισα κατανεμημένη.

Συνεπώς, η ανακατανομή αυτή δημιουργεί μία νέα κατάσταση στις κοινωνίες στις οποίες παίζει μεγάλο ρόλο η πληροφορία –κατάσταση την οποία ακόμη και κορυφαίοι οικονομολόγοι αδυνατούν να ερμηνεύσουν και άρα να αναγάγουν σε θεωρία.
Ωστόσο, παραδέχονται ότι, στο πλαίσιο του «καπιταλισμού της πληροφορίας», που είναι ο διάδοχος του βιομηχανικού καπιταλισμού, η ελευθερία θα παίζει όλο και μεγαλύτερο ρόλο στην δημιουργία πλούτου, για τον απλό λόγο ότι η ανάπτυξη και η οικονομική αξιοποίηση της ευφυΐας αποτελούν λειτουργίες που αποδίδουν τα μέγιστα υπό καθεστώς υψηλού βαθμού δυνατοτήτων για ελεύθερες επιλογές.

Όσο λοιπόν πιο ελεύθερη θα είναι σε μία χώρα η αγορά των πληροφοριών και της παραγωγής γνώσεων, τόσο περισσότερος θα είναι και ο πλούτος που θα παράγεται από αυτές τις νέες και «άϋλες» παραγωγικές πηγές.

Έτσι, τεράστιος θα είναι για μία χώρα και ο ρόλος της εκπαίδευσης –η οποία δεν θα έχει σε καμμία περίπτωση καλές επιδόσεις, αν μείνει αποκλειστικά στην αγκαλιά του κράτους. Η γνώση, για να παραχθεί, απαιτεί επενδύσεις, από την μια μεριά, και παραγωγικότητα, από την άλλη. Όμως, η παραγωγικότητα της γνώσης κρίνεται από την ποιότητα της και όχι από την ποσότητα. Κρίνεται επίσης και από το βαθμό εμπορευματοποίησης της στον διεθνή καταμερισμό της εργασίας.Δυστυχώς, στο επίπεδο αυτό η Ευρώπη υπήρξε ουραγός και αυτό μόλις τώρα το καταλαβαίνει.

Είναι φανερό ότι μέρος από τα ευρωπαϊκά κοινωνικά προβλήματα οφείλεται στην αδυναμία κάποιων χωρών να προσαρμοσθούν στις μεταμορφώσεις της παγκόσμιας οικονομίας, στην οποίαν, χρόνο με τον χρόνο, η ελευθερία αποτελούσε κορυφαίο διαρθρωτικό χαρακτηριστικό της.