Tο πρόβλημα του σύγχρονου καπιταλισμού είναι η υπερβολική ευημερία

Reuters Breakingviews

Από τη δεκαετία του 1970 ο μέσος ρυθμός αύξησης του παγκόσμιου εισοδήματος ανά άτομο μειώθηκε από σχεδόν 3% ετησίως σε λιγότερο από 1%. Οι οικονομολόγοι ξύνουν τα κεφάλια τους σε αυτό το παζλ παραγωγικότητας. Είναι πιθανό, ωστόσο, η ρίζα του προβλήματος να βρίσκεται στη φυσική αντίδραση των ανθρώπων στις πρωτοφανείς ανέσεις της σύγχρονης ζωής στον ανεπτυγμένο κόσμο. Άλλωστε, ένα προηγούμενο πείραμα με αποικίες ποντικών αποκαλύπτει ότι τα τρωκτικά έχουν επίσης πρόβλημα να αντιμετωπίσουν την ευημερία.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 ο Αμερικανός ηθολόγος John B. Calhoun, διεξήγαγε ένα πείραμα στο οποίο τοποθέτησε τέσσερα ζευγάρια ποντικών σε ηλικία αναπαραγωγής σε ένα μεγάλο περίβλημα που περιείχε άφθονες ποσότητες τροφής, νερού και υλικού για να φτιάξουν τις φωλιές του. Αρχικά, ο πληθυσμός των ποντικών απογειώθηκε. Μέσα σε 10 μήνες, ωστόσο, η ανάπτυξη άρχισε να πέφτει. Ακολούθησε αυτό που ο Calhoun ονόμασε «συμπεριφορικό νεροχύτη» καθώς τα αρσενικά ποντίκια έγιναν μοναχικά και τα θηλυκά σταμάτησαν να αναπαράγονται. Μέσα σε 30 μήνες το τελευταίο ποντίκι είχε λήξει. Μερικοί επιστήμονες πιστεύουν ότι η εξαφάνιση αυτής της αποικίας συνέβη επειδή τα ποντίκια δεν αντιμετώπιζαν πλέον τις συνήθεις απειλές από τα αρπακτικά ζώα και την έλλειψη πόρων για την οποία είχαν προσαρμοστεί από την εξέλιξη.

Τι σχέση έχει αυτό με την καταρρέουσα αύξηση της παραγωγικότητας μεταξύ των ανθρώπων; Λοιπόν, σκεφτείτε πώς άλλαξε ο καπιταλισμός στο πέρασμα των αιώνων.

Στην αρχή της βιομηχανικής επανάστασης, η οικονομική ζωή ήταν βάναυση: οι σοβαρές πτώσεις ήταν συχνές, ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων ήταν σκληρός, όσοι χρεοκοπούσαν έμπαιναν  φυλακή και οι κυβερνήσεις παρείχε ελάχιστη υποστήριξη σε όσους υποφέρουν από οικονομικές δυσκολίες.

Από την άλλη πλευρά, η οικονομική ανάκαμψη ήταν συνήθως ταχεία και η αύξηση της παραγωγικότητας παρέμεινε εύρωστη για μεγάλες περιόδους. Για τους σύγχρονους, αυτός ο τρομερός κύκλος έκρηξης-κατάρρευσης ήταν πηγή οικονομικής ζωτικότητας. Όπως έγραψε ο Γάλλος οικονομολόγος του 19ου αιώνα, Clément Juglar: «Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, ο πλούτος των εθνών μπορεί να μετρηθεί με τη βία των κρίσεων που βιώνουν».

Το ήθος αυτής της προηγούμενης εκδοχής του καπιταλισμού χαρακτηρίζεται καλύτερα από τη συμβουλή του υπουργού Οικονομικών των ΗΠΑ Άντριου Μέλον προς τον Πρόεδρο Χέρμπερτ Χούβερ μετά το κραχ του χρηματιστηρίου του 1929: «ρευστοποίηση, ρευστοποίηση, ρευστοποίηση». Το σύνθημα του 21ου αιώνα, ο Ruchir Sharma υποστηρίζει στο τελευταίο του βιβλίο «Τι πήγε στραβά με τον καπιταλισμό» είναι «ρευστοποιώ, ρευστοποιώ, ρευστοποιώ».

Οι σύγχρονες ανεπτυγμένες κυβερνήσεις, λέει, τώρα παρεμβαίνουν συνεχώς για να ανακουφίσουν τις οικονομικές δυσκολίες. Οι αμερικανικές επιχειρήσεις βυθίζονται στη γραφειοκρατία. Ο Κώδικας Ομοσπονδιακών Κανονισμών έχει αυξηθεί περισσότερο από 10 φορές από τη δεκαετία του 1960 – Ο δείκτης του απαιτεί πλέον πέντε τόμους, που περιέχουν περίπου 700.000 λήμματα. Ο φορολογικός κώδικας των ΗΠΑ εκτείνεται σε σχεδόν 7.000 σελίδες με επιπλέον 68.000 σελίδες που παρέχονται από την Υπηρεσία Εσωτερικών Εσόδων. Οι επιχειρήσεις ανταποκρίθηκαν με το να γίνουν πιο γραφειοκρατικές: στις Ηνωμένες Πολιτείες, υπάρχει πλέον ένας διευθυντής για κάθε πέντε εργαζόμενους. Το κέντρο της εταιρικής εξουσίας έχει μετατοπιστεί προς το ανθρώπινο δυναμικό, με αποτέλεσμα αυτό που ο αρθρογράφος των New York Times, Ντέιβιντ Μπρουκς γράφει « θάνατο από χίλιες κοπές χαρτιού»

Μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, οι κεντρικές τράπεζες στράφηκαν σε εξαιρετικά χαμηλά επιτόκια και σε μεγάλης κλίμακας αγορές χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων για να τονώσουν την απασχόληση και να αναζωογονήσουν τις αγορές. Τα προγράμματα διάσωσης επεκτάθηκαν σε διάφορους τομείς, από τη Wall Street έως τις αυτοκινητοβιομηχανίες του Ντιτρόιτ. Αυτές οι παρεμβάσεις έχουν υπονομεύσει τη ζωτικότητα του καπιταλισμού, σύμφωνα με τον Sharma.

Τα εξαιρετικά χαμηλά επιτόκια στρεβλώνουν την κατανομή του κεφαλαίου και κράτησαν τις εταιρείες ζόμπι σε υποστήριξη ζωής. Η διαδικασία της «δημιουργικής καταστροφής» του Joseph Schumpeter, την οποία ο αυστριακής καταγωγής οικονομολόγος είδε ως το ουσιαστικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού, υιοθετήθηκε. Ο ρυθμός με τον οποίο δημιουργούνται και καταστρέφονται θέσεις εργασίας έχει επίσης μειωθεί.

Το εύκολο χρήμα διευκόλυνε τις μεγάλες εταιρείες να καταβροχθίζουν μικρότερες. Η χαλαρή εφαρμογή της αντιμονοπωλιακής νομοθεσίας ενθάρρυνε περαιτέρω την ενοποίηση του κλάδου. Ο Sharma υποστηρίζει ότι οι υπερβολικοί κανονισμοί ωφέλησαν τις κατεστημένες εταιρείες δημιουργώντας εμπόδια εισόδου για πιθανούς ανταγωνιστές. Το εταιρικό λόμπι έχει αφθονήσει. Το αποτέλεσμα είναι ότι τα εταιρικά κέρδη έχουν διογκωθεί. Από τις αρχές του αιώνα, δεν είμαστε πλέον μάρτυρες της επιστροφής της κερδοφορίας σε ένα μακροπρόθεσμο μέσο επίπεδο που είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα μιας πραγματικά ανταγωνιστικής οικονομίας.

Ο καπιταλισμός, λέει ο Sharma, «έχει χάσει το δυναμισμό του, χάρη σε συνεχή κίνητρα, καθένα με λιγότερα καθαριστικά αποτελέσματα, χάρη στα προγράμματα διάσωσης, αφήνοντας πίσω περισσότερα κακά μονοπώλια, περισσότερο εταιρικό ξύλο. Το αποτέλεσμα είναι ότι η αύξηση της παραγωγικότητας είναι όλο και πιο απογοητευτική, επιβραδύνοντας τη συνολική ανάπτυξη και αφήνοντας το καπιταλιστικό σύστημα με όλο και λιγότερες δυνατότητες να προωθήσει το ευρύτερο καλό».

Τα τελευταία πενήντα χρόνια, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ έχει σχεδόν σταθερά ελλείμματα. Ένα δημοσιονομικό πλεόνασμα κατά το τελευταίο έτος της δεύτερης θητείας του Προέδρου Μπιλ Κλίντον είναι η μόνη εξαίρεση. Η δημοσιονομική σπατάλη έφτασε στο απόγειό της κατά τη διάρκεια της πανδημίας του 2020, όταν η τόνωση από την κυβέρνηση και την κεντρική τράπεζα ξεπέρασε συνολικά το 35% του ΑΕΠ. Το εθνικό χρέος των ΗΠΑ έχει επιστρέψει στα επίπεδα που είδαμε τελευταία φορά στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Και αυτό αποκλείει τεράστιες ενδεχόμενες δημόσιες υποχρεώσεις, όπως δεσμεύσεις συντάξεων και υγειονομικής περίθαλψης, καθώς και κρατικές εγγυήσεις για τραπεζικές καταθέσεις, στεγαστικά δάνεια κατοικιών και παρόμοια.

Καθώς η άμεση και έμμεση εμπλοκή της κυβέρνησης στις οικονομικές υποθέσεις έχει επεκταθεί, η αύξηση της παραγωγικότητας μειώθηκε. Χρειάζεται όλο και περισσότερο δημόσιο χρέος για να δημιουργηθεί ανάπτυξη: μέχρι το 2022 χρειάζονταν 3 δολάρια χρέους για να παραχθεί επιπλέον 1 δολάριο ΑΕΠ – τριπλάσιο από το επίπεδο της δεκαετίας του 1970. Ερευνα, από τους Σουηδούς οικονομολόγους Andreas Bergh και Magnus Henrekson δείχνει ότι μια αύξηση του κυβερνητικού μεγέθους κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες συνδέεται με 0,5% έως 1% χαμηλότερο ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης.

Στο βιβλίο τους, «This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly» η Carmen Reinhart και ο Kenneth Rogoff υποστηρίζουν ότι οι κυβερνήσεις δεν χρειάζεται να ανησυχούν για κρίσεις χρέους εάν έχουν μεγάλα πλεονάσματα στον προϋπολογισμό, διατηρούν  χαμηλά επίπεδα χρέους, δανείζονται σε μεγαλύτερες διάρκειες και δεν έχουν υποχρεώσεις εκτός ισολογισμού. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν πληροί καμία από αυτές τις προϋποθέσεις.

Η Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών προειδοποιεί, ότι η δημοσιονομική εξυγίανση από τις δυτικές κυβερνήσεις είναι «απόλυτη προτεραιότητα». Ήδη, οι επαγρύπνηση των ομολόγων αναμένουν περαιτέρω δανεισμό εάν ο πρώην πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ επιστρέψει στον Λευκό Οίκο, κάτι που θα μπορούσε να ωθήσει τόσο τον πληθωρισμό όσο και τις αποδόσεις των ομολόγων.

Ο Sharma πιστεύει ότι το σημείο καμπής θα έρθει μόνο όταν η κυβέρνηση ξεμείνει από χρήματα. Παρομοιάζει την πρόοδο του κρατικά κατευθυνόμενου καπιταλισμού με τη λεγόμενη «επανάσταση στη διαχείριση του πόνου», που είδε τους γιατρούς να μοιράζουν συνθετικά οπιοειδή για ακόμη και μέτριους τραυματισμούς. Απαιτείται αλλαγή κουλτούρας. Πρέπει να αποδεχτούμε, λέει, ότι κάποιου βαθμού οικονομική ταλαιπωρία είναι αναπόφευκτη. Αν συνεχίσουμε να αποφεύγουμε τον πόνο με οποιοδήποτε κόστος, η μοίρα μας μπορεί να είναι τόσο ζοφερή όσο τα άτυχα ποντίκια του Calhoun. Και δεν υπάρχει χρηματοοικονομικό εμπόριο για να αντισταθμιστεί αυτό το αποτέλεσμα.