Ολυμπιακοί Αγώνες: Αξίζουν τα λεφτά τους; Τι αποκαλύπτει think tank [πίνακες]

Υπερεκτιμημένα και στη χειρότερη των περιπτώσεων ανύπαρκτα θεωρούν όλο και περισσότεροι οικονομολόγοι τα οικονομικά οφέλη από την διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων , αφήνοντας πολλές χώρες υποδοχής με μεγάλα χρέη και υποχρεώσεις συντήρησης, σύμφωνα με ανάλυση του Council of Foreign Relations.

Οι πρόσφατοι αγώνες ανέδειξαν τη συνεχιζόμενη συζήτηση σχετικά με το κόστος και τα οφέλη της φιλοξενίας ενός τέτοιου μεγα-γεγονότος. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2020 στο Τόκιο συνέχισαν ένα σερί δεκαετιών υπέρβασης του κόστους, το οποίο αυξήθηκε περισσότερο από το αναμενόμενο μετά από την πρωτοφανή καθυστέρηση λόγω πανδημίας .Σχεδόν όλες οι εγκαταστάσεις που κατασκευάστηκαν για τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 2004, το κόστος των οποίων συνέβαλε στην ελληνική κρίση χρέους, είναι τώρα εγκαταλελειμμένε. Τα δισεκατομμύρια χρέους της Ελλάδας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες συνέβαλαν στη χρεοκοπία της χώρας. Και αυτά είναι μόνο δύο παραδείγματα.

Ολυμπιακές εγκαταστάσεις: Πώς είναι όλα τα γήπεδα 20 χρόνια μετά

Πότε άρχισε να απασχολεί το κόστος της φιλοξενίας των αγώνων;

Για μεγάλο μέρος του 20ου αιώνα, η διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων ήταν ένα διαχειρίσιμο βάρος για τις πόλεις που τους φιλοξενούσαν. Οι διοργανώσεις γίνονταν σε πλούσιες χώρες  και στην εποχή πριν από την τηλεοπτική μετάδοση, οι οικοδεσπότες δεν περίμεναν να βγάλουν κέρδος. Αντ’ αυτού, οι αγώνες χρηματοδοτούνταν από το δημόσιο, με τις χώρες αυτές να είναι σε καλύτερη θέση να αναλάβουν το κόστος λόγω των μεγαλύτερων οικονομιών τους και των πιο προηγμένων υποδομών τους.

Η δεκαετία του 1970 σηματοδότησε ένα σημείο καμπής, γράφει ο οικονομολόγος Andrew Zimbalist, συγγραφέας τριών βιβλίων για τα οικονομικά των Ολυμπιακών Αγώνων.Οι αγώνες αυξάνονταν ραγδαία, με τον αριθμό των συμμετεχόντων στους θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες να διπλασιάζεται σχεδόν από τις αρχές του 20ου αιώνα και τον αριθμό των αγωνισμάτων να αυξάνεται κατά ένα τρίτο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960. Η μελέτη του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης για το 2024 υπολόγισε ότι, από το 1960, το μέσο κόστος της φιλοξενίας ήταν τριπλάσιο της τιμής της προσφοράς.

Το Λος Άντζελες είναι η μόνη πόλη που αποκόμισε κέρδη από τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων

Οι θερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες του 1976 στο Μόντρεαλ αποτέλεσαν σύμβολο των δημοσιονομικών κινδύνων. Το προβλεπόμενο κόστος των 124 εκατ. δολαρίων αυξήθηκε σημαντικά κυρίως λόγω καθυστερήσεων στην κατασκευή και υπέρβασης του κόστους για ένα νέο στάδιο, επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους της πόλης με χρέος περίπου 1,5 δισ. δολαρίων που χρειάστηκαν σχεδόν τρεις δεκαετίες για να αποπληρωθεί.

Το Λος Άντζελες ήταν η μόνη πόλη που διεκδίκησε τους θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1984, γεγονός που του επέτρεψε να διαπραγματευτεί εξαιρετικά ευνοϊκούς όρους με τη ΔΟΕ. Το πιο σημαντικό είναι ότι το Λος Άντζελες μπόρεσε να βασιστεί σχεδόν εξ ολοκλήρου στα υπάρχοντα στάδια και υποδομές αντί να υποσχεθεί πολυδάπανες νέες εγκαταστάσεις για να δελεάσει την επιτροπή επιλογής της ΔΟΕ. Αυτό, σε συνδυασμό με την απότομη αύξηση των εσόδων από την τηλεοπτική μετάδοση, έκανε το Λος Άντζελες τη μόνη πόλη που κατέγραψε κέρδη από τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων, καθώς τελείωσε με λειτουργικό πλεόνασμα 215 εκατ. δολαρίων.

Η επιτυχία του Λος Άντζελες οδήγησε σε αύξηση του αριθμού των πόλεων που έκαναν προσφορές  από δύο για τους αγώνες του 1988 σε δώδεκα για τους αγώνες του 2004. Αυτό επέτρεψε στη ΔΟΕ να επιλέξει τις πόλεις με τα πιο φιλόδοξα και ακριβότερα σχέδια. Επιπλέον, όπως επισημαίνουν οι ερευνητές Robert Baade και Victor Matheson, οι προσφορές των αναπτυσσόμενων χωρών υπερτριπλασιάστηκαν μετά το 1988. Χώρες όπως η Κίνα, η Βραζιλία και η Ρωσία ήταν πρόθυμες να χρησιμοποιήσουν τους αγώνες για να επιδείξουν την πρόοδό τους στην παγκόσμια σκηνή.

Ωστόσο, οι χώρες αυτές επένδυσαν τεράστια ποσά για τη δημιουργία των απαραίτητων υποδομών. Το κόστος ανέβηκε σε πάνω από 50 δισ. δολάρια για τους Χειμερινούς Αγώνες του 2014 στο Σότσι, 20 δισ. δολάρια για τους Θερινούς Αγώνες του 2016 στο Ρίο ντε Τζανέιρο και 39 δισ. δολάρια για τους Χειμερινούς Αγώνες του 2022 στο Πεκίνο, σύμφωνα με την εκτίμηση του Business Insider. Η Κίνα δήλωσε ότι οι αγώνες κόστισαν μόλις 4 δισεκατομμύρια δολάρια.

Το κόστος αυτό οδήγησε ορισμένες πόλεις να αποσύρουν τις υποψηφιότητές τους για τους επερχόμενους αγώνες. Το 2019, η ΔΟΕ υιοθέτησε μια διαδικασία για να κάνει τις προσφορές λιγότερο δαπανηρές, παρατείνοντας την περίοδο υποβολής προσφορών και διευρύνοντας τις γεωγραφικές απαιτήσεις ώστε να επιτραπεί σε πολλές πόλεις, κράτη ή χώρες να συνδιοργανώσουν τους αγώνες. Αλλά αυτό δεν έχει ακόμη μεταφραστεί σε περισσότερους υποψηφίους. Το 2021, το Μπρίσμπεϊν της Αυστραλίας, που θα φιλοξενήσει τους θερινούς αγώνες του 2032, έγινε η πρώτη πόλη μετά το Λος Άντζελες που κέρδισε Ολυμπιακή υποψηφιότητα χωρίς αντίπαλο.

Το κόστος  των υποδομών κυμαίνεται από 5 δισ. δολάρια έως περισσότερα από 50 δισ. δολάρια

Ποιο είναι το κόστος που επωμίζονται οι πόλεις για τη φιλοξενία των αγώνων;

Οι πόλεις επενδύουν εκατομμύρια δολάρια για την αξιολόγηση, την προετοιμασία και την υποβολή υποψηφιότητας στη ΔΟΕ. Το κόστος του σχεδιασμού, της πρόσληψης συμβούλων, της διοργάνωσης εκδηλώσεων και των απαραίτητων ταξιδιών κυμαίνεται σταθερά μεταξύ 50 και 100 εκατ. δολαρίων. Το Τόκιο δαπάνησε έως και 150 εκατ. δολάρια για την αποτυχημένη υποψηφιότητά του το 2016 και περίπου τα μισά για την επιτυχημένη υποψηφιότητά του το 2020, ενώ το Τορόντο αποφάσισε ότι δεν μπορούσε να διαθέσει τα 60 εκατ. δολάρια που θα χρειαζόταν για την υποψηφιότητα του 2024.

Μόλις μια πόλη επιλεγεί να φιλοξενήσει, έχει περίπου μια δεκαετία για να προετοιμαστεί για την υποδοχή αθλητών και τουριστών. Η πιο άμεση ανάγκη είναι η δημιουργία ή η αναβάθμιση άκρως εξειδικευμένων αθλητικών εγκαταστάσεων, όπως οι ποδηλατοδρομίες και οι στίβοι σκι, το Ολυμπιακό Χωριό και ένας χώρος αρκετά μεγάλος για να φιλοξενήσει τις τελετές έναρξης και λήξης.

Η Αθήνα ξόδεψε πάνω από 1,5 δισεκατομμύριο δολάρια το 2004 για την ασφάλεια

Συνήθως υπάρχει επίσης η ανάγκη για γενικότερες υποδομές, ιδίως για στέγαση και μεταφορές. Η ΔΟΕ απαιτεί από τις πόλεις που φιλοξενούν τους θερινούς αγώνες να διαθέτουν τουλάχιστον 40.000 διαθέσιμα δωμάτια ξενοδοχείων, γεγονός που στην περίπτωση του Ρίο κατέστησε αναγκαία την κατασκευή 15.000 νέων δωματίων ξενοδοχείων. Οι δρόμοι, οι σιδηροδρομικές γραμμές και τα αεροδρόμια πρέπει επίσης να αναβαθμιστούν ή να κατασκευαστούν.

Συνολικά, το κόστος αυτών των υποδομών κυμαίνεται από 5 δισ. δολάρια έως περισσότερα από 50 δισ. δολάρια.  Για παράδειγμα, περίπου το 85% του προϋπολογισμού των Αγώνων του Σότσι το 2014, που ξεπέρασε τα 50 δισ. δολάρια, πήγε στην κατασκευή μη αθλητικών υποδομών από το μηδέν. Περισσότερο από το ήμισυ του προϋπολογισμού των 45 δισ. δολαρίων του Πεκίνου του 2008 πήγε σε σιδηροδρομικές γραμμές, δρόμους και αεροδρόμια, ενώ σχεδόν το ένα τέταρτο πήγε σε προσπάθειες περιβαλλοντικού καθαρισμού.

Οι λειτουργικές δαπάνες αποτελούν ένα μικρότερο αλλά και πάλι σημαντικό κομμάτι του προϋπολογισμού των Ολυμπιακών Αγώνων. Το κόστος ασφάλειας έχει κλιμακωθεί γρήγορα μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου. Το Σίδνεϊ δαπάνησε 250 εκατ. δολάρια το 2000, ενώ η Αθήνα ξόδεψε πάνω από 1,5 δισ. δολάρια το 2004, και έκτοτε το κόστος παραμένει μεταξύ 1 και 2 δισ. δολαρίων. Ήταν ακόμη υψηλότερα κατά τη διάρκεια της πανδημίας το 2022, όταν το Τόκιο φέρεται να δαπάνησε 2,8 δισεκατομμύρια δολάρια μόνο για την πρόληψη της νόσου.

Σχεδόν όλες οι εγκαταστάσεις που κατασκευάστηκαν για τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας  το κόστος των οποίων συνέβαλε στην ελληνική κρίση χρέους, είναι τώρα εγκαταλελειμμένες

Προβληματικές είναι επίσης οι λεγόμενοι «λευκοί ελέφαντες», ή ακριβές εγκαταστάσεις που, λόγω του μεγέθους τους ή της εξειδικευμένης φύσης τους, έχουν περιορισμένη χρήση μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Αυτές συχνά επιβαρύνουν το κόστος για τα επόμενα χρόνια. Το Ολυμπιακό στάδιο του Σίδνεϊ κοστίζει στην πόλη 30 εκατομμύρια δολάρια ετησίως για τη συντήρησή του. Το περίφημο στάδιο «Φωλιά του Πουλιού» του Πεκίνου κόστισε 460 εκατ. δολάρια για να κατασκευαστεί, απαιτεί 10 εκατ. δολάρια ετησίως για τη συντήρησή του και έμεινε ως επί το πλείστον αχρησιμοποίητο μετά τους αγώνες του 2008, μέχρι που η πόλη το χρησιμοποίησε ξανά για να φιλοξενήσει τους Χειμερινούς Αγώνες του 2022. Σχεδόν όλες οι εγκαταστάσεις που κατασκευάστηκαν για τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 2004, το κόστος των οποίων συνέβαλε στην ελληνική κρίση χρέους, είναι τώρα εγκαταλελειμμένες.

Οι οικονομολόγοι λένε ότι πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη το λεγόμενο «σιωπηρό κόστος» των παιχνιδιών. Αυτά περιλαμβάνουν το κόστος ευκαιρίας των δημόσιων δαπανών που θα μπορούσαν να είχαν δαπανηθεί σε άλλες προτεραιότητες. Η εξυπηρέτηση του χρέους που απομένει μετά τη φιλοξενία των αγώνων μπορεί να επιβαρύνει τους δημόσιους προϋπολογισμούς για δεκαετίες. Το Μόντρεαλ χρειάστηκε μέχρι το 2006 για να αποπληρώσει το τελευταίο χρέος του από τους Αγώνες του 1976, ενώ τα δισεκατομμύρια χρέους της Ελλάδας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες συνέβαλαν στη χρεοκοπία της χώρας.

Η ΔΟΕ κρατάει πάνω από το ήμισυ όλων των τηλεοπτικών εσόδων

Πώς συγκρίνονται τα οφέλη με το κόστος;

Καθώς το κόστος της φιλοξενίας έχει εκτοξευθεί στα ύψη, τα έσοδα καλύπτουν μόνο ένα κλάσμα των δαπανών. Οι θερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες του Πεκίνου το 2008 απέφεραν έσοδα 3,6 δισ. δολαρίων, σε σύγκριση με πάνω από 40 δισ. δολάρια σε έξοδα, και οι καθυστερημένοι θερινοί Αγώνες του Τόκιο απέφεραν έσοδα 5,8 δισ. δολαρίων και 13 δισ. δολάρια σε έξοδα. Επιπλέον, μεγάλο μέρος των εσόδων δεν πηγαίνει στον οικοδεσπότη η ΔΟΕ κρατάει πάνω από το ήμισυ όλων των τηλεοπτικών εσόδων, συνήθως το μεγαλύτερο κομμάτι των χρημάτων που παράγονται από τους αγώνες.

Οι μελέτες επιπτώσεων που εκπονούνται ή ανατίθενται από τις κυβερνήσεις των διοργανωτών πριν από τους αγώνες συχνά υποστηρίζουν ότι η φιλοξενία της διοργάνωσης θα προσφέρει σημαντική οικονομική ανάταση με τη δημιουργία θέσεων εργασίας, την προσέλκυση τουριστών και την ενίσχυση της συνολικής οικονομικής παραγωγής. Ωστόσο, οι έρευνες που διεξάγονται μετά τους αγώνες δείχνουν ότι αυτά τα υποτιθέμενα οφέλη είναι αμφίβολα.

Σε μια μελέτη για τους Αγώνες του 2002 στο Σολτ Λέικ Σίτι, για παράδειγμα, ο Matheson, μαζί με τους οικονομολόγους Robert Baumann και Bryan Engelhardt, διαπίστωσε μια βραχυπρόθεσμη ώθηση  επτά χιλιάδων πρόσθετων θέσεων εργασίας -περίπου το ένα δέκατο του αριθμού που υποσχέθηκαν οι επίσημοι- και καμία μακροπρόθεσμη αύξηση της απασχόλησης. Όπως εξηγεί μελέτη της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, οι θέσεις εργασίας που δημιουργούνται από την κατασκευή των Ολυμπιακών Αγώνων είναι συχνά προσωρινές και, εκτός εάν η περιοχή υποδοχής υποφέρει από υψηλή ανεργία, οι θέσεις εργασίας πηγαίνουν κυρίως σε εργαζόμενους που ήδη απασχολούνται, αμβλύνοντας τον αντίκτυπο στην ευρύτερη οικονομία.

Υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις για συνολικό θετικό οικονομικό αντίκτυπο των Ολυμπιακών Αγώνων

Οι οικονομολόγοι έχουν επίσης διαπιστώσει ότι ο αντίκτυπος στον τουρισμό είναι μικτός, καθώς η ασφάλεια, ο συνωστισμός και οι υψηλότερες τιμές που φέρνουν οι Ολυμπιακοί Αγώνες αποτρέπουν πολλούς επισκέπτες. Η Βαρκελώνη, η οποία φιλοξένησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες το 1992, αναφέρεται ως μια επιτυχημένη τουριστική ιστορία, καθώς από ενδέκατος έγινε ο έκτος πιο δημοφιλής προορισμός στην Ευρώπη μετά τους θερινούς Αγώνες εκεί, ενώ το Σίδνεϊ και το Βανκούβερ είδαν και τα δύο μικρή αύξηση του τουρισμού μετά τη διοργάνωσή τους. Ωστόσο, οι Baade και Matheson διαπίστωσαν ότι το Πεκίνο, το Λονδίνο και το Salt Lake City είδαν μείωση του τουρισμού κατά τα έτη που φιλοξένησαν τους αγώνες.

Στη Βραζιλία, την πρώτη χώρα της Νότιας Αμερικής που φιλοξένησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες, το κόστος των αγώνων του 2016 ξεπέρασε τα 20 δισ. δολάρια, με την πόλη του Ρίο να επωμίζεται τουλάχιστον 13 δισ. δολάρια. Επιβαρυμένο  από τη βαθιά ύφεση της χώρας, το Ρίο χρειάστηκε μια διάσωση 900 εκατ. δολαρίων από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση για να καλύψει το κόστος της αστυνόμευσης των Ολυμπιακών Αγώνων και δεν ήταν σε θέση να πληρώσει όλους τους δημόσιους υπαλλήλους του. Η πόλη χρειάστηκε επίσης να επενδύσει σημαντικά σε ένα ευρύ φάσμα υποδομών, το οποίο είχε ως στόχο να αναζωογονήσει ορισμένες από τις προβληματικές γειτονιές της, ωστόσο μετά το πέρας των αγώνων οι περισσότεροι χώροι έχουν εγκαταλειφθεί ή χρησιμοποιούνται ελάχιστα.

Τελικά, υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις για συνολικό θετικό οικονομικό αντίκτυπο. Το Εθνικό Γραφείο Οικονομικών Ερευνών έχει δημοσιεύσει ευρήματα ότι η φιλοξενία έχει θετικό αντίκτυπο στο διεθνές εμπόριο μιας χώρας. Ωστόσο, οι οικονομολόγοι Stephen Billings και Scott Holladay δεν διαπίστωσαν μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της φιλοξενίας στο ΑΕΠ μιας χώρας.

Πώς θα μπορούσαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες να γίνουν πιο διαχειρίσιμοι;

Μεταξύ των οικονομολόγων έχει αναπτυχθεί συναίνεση ότι οι Ολυμπιακοί Αγώνες χρειάζονται μεταρρυθμίσεις για να γίνουν πιο προσιτοί για τους διοργανωτές. Πολλοί έχουν επισημάνει ότι η διαδικασία υποβολής προσφορών της ΔΟΕ ενθαρρύνει τη σπατάλη δαπανών, ευνοώντας τους πιθανούς οικοδεσπότες που παρουσιάζουν τα πιο φιλόδοξα σχέδια. Αυτή η λεγόμενη κατάρα του νικητή σημαίνει ότι οι υπερδιογκωμένες προσφορές, που συχνά προωθούνται από τα τοπικά συμφέροντα των κατασκευών και της φιλοξενίας, υπερβαίνουν συνεχώς την πραγματική αξία της φιλοξενίας. Οι παρατηρητές έχουν επίσης επικρίνει τη ΔΟΕ επειδή δεν μοιράζεται περισσότερα από τα ταχέως αυξανόμενα έσοδα που παράγονται από τους αγώνες.

Η διαφθορά έχει επίσης επηρεάσει τη διαδικασία επιλογής της ΔΟΕ. Σκάνδαλα δωροδοκίας αμαύρωσαν τους αγώνες του 1998 στο Ναγκάνο και του 2002 στο Σολτ Λέικ Σίτι. Το 2017, ο επικεφαλής της Ολυμπιακής Επιτροπής του Ρίο κατηγορήθηκε για διαφθορά επειδή φέρεται να πραγματοποίησε πληρωμές για να εξασφαλίσει τους αγώνες της Βραζιλίας, ενώ καταγγελίες για παράνομες πληρωμές ήρθαν στην επιφάνεια κατά την επιλογή του Τόκιο το 2020.

Ως απάντηση, η ΔΟΕ υπό τον Πρόεδρο Τόμας Μπαχ προώθησε μεταρρυθμίσεις στη διαδικασία, γνωστές ως Ολυμπιακή Ατζέντα 2020. Οι συστάσεις αυτές περιλαμβάνουν τη μείωση του κόστους υποβολής προσφορών, την παροχή μεγαλύτερης ευελιξίας στους οικοδεσπότες όσον αφορά τη χρήση ήδη υφιστάμενων αθλητικών εγκαταστάσεων, την ενθάρρυνση των υποψηφίων να αναπτύξουν στρατηγική βιωσιμότητας και την αύξηση του εξωτερικού ελέγχου και άλλων μέτρων διαφάνειας.

Ορισμένοι πιστεύουν ότι απαιτούνται πιο δραστικά μέτρα. Οι οικονομολόγοι Baumann και Matheson υποστηρίζουν ότι οι χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος θα πρέπει να γλιτώσουν εντελώς το βάρος της φιλοξενίας και η ΔΟΕ θα πρέπει αντ’ αυτού να «αναθέσει τους αγώνες σε πλούσιες χώρες που είναι σε θέση να απορροφήσουν καλύτερα μεγαλύτερο μέρος του κόστους». Ο Zimbalist, το γεράκι του κόστους των Ολυμπιακών Αγώνων, έχει προτείνει να γίνει μια πόλη μόνιμος οικοδεσπότης, επιτρέποντας την επαναχρησιμοποίηση των ακριβών υποδομών. Εκτός αυτού, υποστηρίζουν πολλοί οικονομολόγοι, κάθε πόλη που σχεδιάζει να φιλοξενήσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες θα πρέπει να διασφαλίσει ότι οι αγώνες εντάσσονται σε μια ευρύτερη στρατηγική για την προώθηση της ανάπτυξης που θα ξεπεράσει τις Ολυμπιακές εορταστικές εκδηλώσεις.