Δασικές πυρκαγιές στην Ελλάδα 1887-2024 – Από τις εμπειρίες του παρελθόντος στις σημερινές προκλήσεις

Η στήλη της  “Νέα Εφημερίς” τον Ιούλιο του 1887 αναφέρει ότι από το Π.Φάληρο διακρίνονταν οι φλόγες που έκαιγαν το Πεντελικό όρος. Στρατός και χωροφυλακή συνέδραμαν για την κατάσβεση της δασικής πυρκαγιάς. Εικόνες δασικών πυρκαγιών στην Πάτρα, στην Κόρινθο και αλλού εμφανίζονται σχεδόν καθημερινά.

Ας δούμε τι άλλαξε από τότε μέχρι σήμερα.

Τα αίτια των δασικών πυρκαγιών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα μπορούν να αποδοθούν σε διάφορους παράγοντες:

1. Φυσικές συνθήκες: Οι παρατεταμένες περίοδοι ξηρασίας και υψηλών θερμοκρασιών δημιούργησαν ένα περιβάλλον ευνοϊκό για πυρκαγιές. Το μεσογειακό κλίμα, που χαρακτηρίζεται από ζεστά, ξηρά καλοκαίρια, συχνά οδηγούσε σε ξηρή βλάστηση που αναφλεγόταν εύκολα.

2.  Αγροτικές πρακτικές: Οι αγρότες χρησιμοποιούσαν συχνά τη φωτιά ως μέθοδο για την εκκαθάριση της γης για καλλιέργεια. Αυτή η πρακτική, γνωστή ως slash-and-burn, θα μπορούσε να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτες πυρκαγιές εάν δεν αντιμετωπιστεί προσεκτικά.

3.  Τυχαία ανάφλεξη: Ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως φωτιές κατασκήνωσης, πεταμένα τσιγάρα ή σπινθήρες από μηχανήματα, θα μπορούσαν κατά λάθος να αναφλέξουν ξηρή βλάστηση, οδηγώντας σε πυρκαγιές.

4. Εμπρησμός: Κάποιες φορές οι σκόπιμες πυρκαγιές έβαιναν για διάφορους λόγους, συμπεριλαμβανομένου του καθαρισμού γης, της εκδίκησης ή της δημιουργίας βοσκότοπων για τα ζώα.

Τον 19ο αιώνα, οι ελληνικές κυβερνήσεις αναγνώρισαν την ανάγκη προστασίας των δασών από τις πυρκαγιές και θέσπισαν διάφορα νομοθετήματα με στόχο τη διατήρηση των δασών και την πρόληψη των πυρκαγιών. Τα βασικά νομοθετικά μέτρα περιλάμβαναν:

1. Νόμοι για τα δάση: Ο πρώτος ολοκληρωμένος νόμος για τα δάση στην Ελλάδα θεσπίστηκε το 1856. Ο νόμος αυτός είχε στόχο να ρυθμίσει τη χρήση των δασικών πόρων, να καθορίσει όρια για δασικές εκτάσεις και να αποτρέψει την παράνομη υλοτομία και την εκκαθάριση γης που θα μπορούσε να οδηγήσει σε αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιάς.

2. Κανονισμοί για την πρόληψη πυρκαγιών: Εισήχθησαν διάφοροι κανονισμοί για την αντιμετώπιση της πρόληψης πυρκαγιών, συμπεριλαμβανομένων περιορισμών στην υπαίθρια καύση σε δασικές εκτάσεις, ειδικά κατά τους ξηρούς καλοκαιρινούς μήνες. Οι κανονισμοί αυτοί αποσκοπούσαν στην ελαχιστοποίηση του κινδύνου τυχαίας ανάφλεξης.

3. Ίδρυση Δασικών Υπηρεσιών: Η κυβέρνηση άρχισε να ιδρύει δασικές υπηρεσίες και να διορίζει δασοφύλακες για την επίβλεψη της δασικής διαχείρισης και την επιβολή των κανονισμών. Αυτές οι υπηρεσίες ήταν υπεύθυνες για την παρακολούθηση της υγείας των δασών, την πρόληψη παράνομων δραστηριοτήτων και την αντιμετώπιση πυρκαγιών.

4. Εκστρατείες ευαισθητοποίησης του κοινού: Αν και δεν υπάρχει επίσημη νομοθεσία, έγιναν προσπάθειες για την ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με τους κινδύνους των δασικών πυρκαγιών και τη σημασία της διατήρησης των δασών. Αυτό περιελάμβανε την εκπαίδευση των τοπικών κοινοτήτων σχετικά με πρακτικές υπεύθυνης χρήσης γης και διαχείρισης πυρκαγιών.

Τον 20ο αιώνα, τα αίτια των δασικών πυρκαγιών στην Ελλάδα συνέχισαν να επηρεάζονται από συνδυασμό φυσικών και ανθρώπινων παραγόντων. Στις βασικές  αιτίες του 19ου αιώνα προστίθενται:

1. Αστικοποίηση και ανάπτυξη: Η ταχεία αστική επέκταση και η καταπάτηση ανθρώπινων οικισμών σε δασικές περιοχές αύξησαν την πιθανότητα τυχαίας ανάφλεξης από κατασκευαστικές δραστηριότητες, απορριπτόμενα υλικά και φωτιές.

2. Υποδομές και μεταφορές: Η ανάπτυξη δρόμων και δικτύων μεταφορών μέσω δασικών περιοχών διευκόλυνε μερικές φορές την πρόσβαση των εμπρηστών ή αύξησε τον κίνδυνο τυχαίων πυρκαγιών από οχήματα.

3. Παραμέληση και έλλειψη διαχείρισης: Σε ορισμένες περιπτώσεις, η ανεπαρκής διαχείριση των δασών και η παραμέληση των μέτρων πρόληψης των πυρκαγιών συνέβαλαν στη συσσώρευση ξηρής βλάστησης, γεγονός που αύξησε τον κίνδυνο πυρκαγιάς.

Τον 20ό αιώνα, οι ελληνικές κυβερνήσεις εφάρμοσαν διάφορα νομοθετικά μέτρα με στόχο την προστασία των δασών από τις πυρκαγιές και την ενίσχυση της διαχείρισης των δασών. Τα βασικά νομοθετήματα περιελάμβαναν:

1. Δασικός Νόμος του 1962 (Ν. 998/1979): Με τον νόμο αυτό θεσπίστηκε ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο διαχείρισης και προστασίας των δασών. Στόχος του ήταν να ρυθμίσει τη χρήση των δασικών πόρων, να αποτρέψει την παράνομη υλοτομία και να προστατεύσει τις δασικές εκτάσεις από την υποβάθμιση και τη φωτιά.

2. Νόμοι για την πυροπροστασία: Έχουν θεσπιστεί διάφοροι νόμοι και κανονισμοί για την αντιμετώπιση της πρόληψης και αντιμετώπισης πυρκαγιών. Αυτά περιελάμβαναν μέτρα για τον περιορισμό της υπαίθριας καύσης σε περιόδους υψηλού κινδύνου, τη δημιουργία αντιπυρικών σημείων και την προώθηση της δημιουργίας υποδομής πυρόσβεσης.

3. Νόμος 1650/1986: Ο νόμος αυτός επικεντρώθηκε στην προστασία του περιβάλλοντος και περιλάμβανε διατάξεις για τη διατήρηση των δασών. Τόνισε την ανάγκη για πρακτικές βιώσιμης διαχείρισης και την προστασία των φυσικών πόρων, συμπεριλαμβανομένων των δασών.

4. Ίδρυση Δασοπυροσβεστικής Υπηρεσίας: Αντιμετωπίζοντας την αυξανόμενη συχνότητα και τη σφοδρότητα των δασικών πυρκαγιών, η ελληνική κυβέρνηση ίδρυσε εξειδικευμένες πυροσβεστικές μονάδες εντός της δασικής υπηρεσίας. Αυτό περιελάμβανε τη δημιουργία της Ελληνικής Πυροσβεστικής Υπηρεσίας, η οποία συντόνιζε τις προσπάθειες για την καταπολέμηση των πυρκαγιών.

5. Εθνική Στρατηγική για τη Διαχείριση δασικών πυρκαγιών: Στα τέλη του 20ου αιώνα, η Ελλάδα άρχισε να αναπτύσσει μια πιο συντονισμένη εθνική στρατηγική για τη διαχείριση των δασικών πυρκαγιών, η οποία περιλάμβανε μέτρα πρόληψης, ετοιμότητας, αντίδρασης και αποκατάστασης.

Η επίμονη πρόκληση της αποτελεσματικής καταπολέμησης των δασικών πυρκαγιών στην Ελλάδα, ακόμη και δύο αιώνες μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, μπορεί να αποδοθεί σε πολλούς αλληλένδετους παράγοντες:

1. Γεωγραφικές και κλιματικές συνθήκες: Η ποικιλόμορφη τοπογραφία της Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένων των ορεινών περιοχών και των πυκνών δασών, σε συνδυασμό με ένα μεσογειακό κλίμα που χαρακτηρίζεται από ζεστά, ξηρά καλοκαίρια, δημιουργεί συνθήκες που ευνοούν ιδιαίτερα τις πυρκαγιές. Αυτοί οι φυσικοί παράγοντες μπορεί να δυσκολέψουν τις πυροσβεστικές δυνάμεις να έχουν γρήγορη πρόσβαση και να ελέγξουν τις πυρκαγιές.

2. Περιορισμοί πόρων: Οι πυροσβεστικοί πόροι, συμπεριλαμβανομένου του προσωπικού, του εξοπλισμού και της χρηματοδότησης, μπορεί να είναι ανεπαρκείς για την αντιμετώπιση της κλίμακας και της έντασης των δασικών πυρκαγιών. Οι δημοσιονομικοί περιορισμοί και οι ανταγωνιστικές προτεραιότητες μπορούν να περιορίσουν την ικανότητα των πυροσβεστικών υπηρεσιών να ανταποκρίνονται αποτελεσματικά.

3. Ταχεία εξάπλωση της πυρκαγιάς: Οι πυρκαγιές μπορούν να εξαπλωθούν γρήγορα λόγω της ξηρής βλάστησης, των ισχυρών ανέμων και του απότομου εδάφους. Αυτή η γρήγορη κλιμάκωση μπορεί να κατακλύσει τις προσπάθειες κατάσβεσης, καθιστώντας δύσκολο τον περιορισμό των πυρκαγιών πριν φτάσουν σε κατοικημένες περιοχές.

4. Ανθρώπινοι Παράγοντες: Οι τυχαίες αναφλέξεις από ανθρώπινες δραστηριότητες, καθώς και οι εσκεμμένες ενέργειες εμπρησμού, μπορούν να περιπλέξουν τις προσπάθειες κατάσβεσης. Το απρόβλεπτο της ανθρώπινης συμπεριφοράς μπορεί να οδηγήσει σε πυρκαγιές που ξεκινούν σε πολλές τοποθεσίες ταυτόχρονα, μειώνοντας τους πόρους.

5. Διεπαφή αστικής-άγριας περιοχής: Καθώς οι αστικές περιοχές επεκτείνονται σε δασικές περιοχές, η διεπαφή μεταξύ αστικών και άγριων περιοχών γίνεται πιο περίπλοκη. Οι πυρκαγιές μπορούν γρήγορα να εξαπλωθούν σε κατοικημένες περιοχές, καθιστώντας δύσκολο για τις πυροσβεστικές δυνάμεις να ιεραρχήσουν και να διαχειριστούν πολλαπλές απειλές ταυτόχρονα.

6. Ανεπαρκής υποδομή: Σε ορισμένες περιπτώσεις, η υποδομή για την πυρόσβεση, όπως δρόμοι πρόσβασης και συστήματα ύδρευσης, μπορεί να λείπει ή να συντηρείται ελάχιστα, εμποδίζοντας τις προσπάθειες αποτελεσματικής αντίδρασης.

7.  Προκλήσεις συντονισμού: Η αποτελεσματική πυρόσβεση απαιτεί συχνά συντονισμό μεταξύ διαφόρων φορέων, συμπεριλαμβανομένων των τοπικών, περιφερειακών και εθνικών αρχών. Οι επικοινωνιακές και υλικοτεχνικές προκλήσεις μπορούν να εμποδίσουν τις έγκαιρες απαντήσεις.

8. Ευαισθητοποίηση και ετοιμότητα του κοινού: Η έλλειψη ευαισθητοποίησης του κοινού σχετικά με τους κινδύνους πυρκαγιάς και την ετοιμότητα μπορεί να επιδεινώσει την κατάσταση. Οι κοινότητες ενδέχεται να μην ενημερώνονται επαρκώς σχετικά με τις διαδικασίες εκκένωσης ή τα μέτρα πυρασφάλειας, γεγονός που περιπλέκει τις προσπάθειες κατάσβεσης.

9. Κλιματική Αλλαγή: Η αυξανόμενη συχνότητα και η ένταση των ακραίων καιρικών φαινομένων λόγω της κλιματικής αλλαγής συμβάλλουν σε πιο σοβαρές περιόδους πυρκαγιών, καθιστώντας δυσκολότερο για τις προσπάθειες πυρόσβεσης να συμβαδίσουν με την αυξανόμενη απειλή.

Αυτοί οι παράγοντες σε συνδυασμό δημιουργούν ένα περίπλοκο περιβάλλον στο οποίο οι δασικές πυρκαγιές μπορούν να θέτουν σημαντικούς κινδύνους για ζωές, περιουσίες και άγρια πανίδα. Ενώ οι προσπάθειες πυρόσβεσης συνεχίζονται, η αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων απαιτεί μια πολύπλευρη προσέγγιση που περιλαμβάνει βελτιωμένη κατανομή πόρων, δημόσια εκπαίδευση και μακροπρόθεσμες στρατηγικές διαχείρισης της γης.

Γιώργος Α. Κωστόπουλος, Υποψήφιος Διδάκτωρ, Τμήμα Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Αιγαίου