Πλούτος, φτώχεια και επιχειρηματικό πνεύμα

Πριν 42 χρόνια ακριβώς, είχα την ευκαιρία να συναντήσω και να μιλήσω στην Καλιφόρνια με τον διάσημο οικονομολόγο τότε George Gilder 84 ετών, πρόεδρο σήμερα του Ινστιτούτου Discovery και του Επενδυτικού Ταμείου που φέρει το όνομα του. Γνωστός  για τα βιβλία του «Πλούτος και Φτώχεια» και «Επιχειρηματικό Πνεύμα», ο George Gilder, καλός φίλος και άτυπος σύμβουλος  του τότε προέδρου των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρέιγκαν, τόνιζε ότι «η καινοτομία και το επιχειρηματικό πνεύμα είναι τα βασικά καύσιμα της οικονομίας, η οποία όλο και περισσότερο, εξ αυτού του λόγου, θα τελεί  υπό συνθήκες γρήγορων μεταβολών και άρα σχετικής αστάθειας.» 

«Δυστυχώς, μου είχε δηλώσει, οι περισσότεροι οικονομολόγοι μελετούν την οικονομία με βάση τη συνολική ζήτηση, τα νομισματικά μεγέθη και την πορεία της κατανάλωσης. Υποβαθμίζουν συνειδητά έτσι, το γεγονός  ότι οι επιχειρηματίες είναι αυτοί που ασταμάτητα δημιουργούν αγορές, αναλαμβάνουν κινδύνους, που όχι λίγες φορές αποδεικνύονται και μοιραίοι και μέσω καινοτομιών προσφέρουν θέσεις εργασίας. Οι επιχειρηματίες συνεπώς είναι αυτοί που  συσσωρεύουν κεφάλαιο, αξιοποιούν τη γη και μεταμορφώνουν το εργασιακό τοπίο. Και από την άποψη αυτή οφείλω να πω ότι το ρόλο του επιχειρηματία στο οικονομικό και κοινωνικό γίγνεσθαι, πρώτος ο Μαρξ τον είχε συλλάβει και περιγράψει πολύ πιο εύστοχα από τον Αδάμ Σμιθ, που δεν είχε την αίσθηση της βιομηχανικής επανάστασης και του ρόλου της ως μέσου παραγωγής πλούτου και κοινωνικού μετασχηματισμού», μου έλεγε ο Αμερικανός οικονομολόγος. Και με τον τρόπο του άνοιγε ένα νέο κεφάλαιο στην μετέπειτα πορεία της διεθνούς οικονομίας. 

Την ίδια περίοδο, πάντα στην Καλιφόρνια, με πολύ κόπο κατάφερα να συναντήσω για μια ώρα τον αείμνηστο γκουρού της διοίκησης των επιχειρήσεων, Peter Drucker (1909-2005), ο οποίος πέρα από το ρόλο της επιχειρηματικότητας και της καινοτομίας, μου ανέλυσε πόσο πολύτιμη πρώτη ύλη ήταν στη «νέα οικονομία» η γνώση. «Οι μάνατζερ που δεν το καταλαβαίνουν αυτό, οδηγούν τις εταιρείες τους, εκ του ασφαλούς στην καταστροφή. 

«Η καινοτομία, μου είχε πει τότε, ο μεγάλος στοχαστής του μάνατζμεντ, εμπεριέχει πρωτίστως νέους τρόπους για να κάνεις καλύτερα κάτι. Αυτό λοιπόν, οι εφευρετικοί και τολμηροί επιχειρηματίες μπορούν να το πετύχουν. Όμως για να προχωρήσει μια καινοτομία, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχει ευνοϊκό  διανοητικό περιβάλλον. Χωρίς αυτό δύσκολα μια καινοτομική διαδικασία μπορεί να γίνει αποδεκτή. Τώρα λοιπόν πρέπει να μάθουμε να ξαναμαθαίνουμε και αυτό είναι πραγματική πρόκληση επιβίωσης». 

Πολλά χρόνια αργότερα, το 2021, μέσω Διαδικτύου, κατάφερα να έλθω σε επαφή με τον οικονομολόγο – βεντέτα εκείνη τη χρονιά, Robert Gordon, συγγραφέα ενός πολύκροτου βιβλίου για το ρόλο των διαρκών αγαθών στην οικονομία και στον τρόπο ζωής 

Μέγας θεωρητικός της «κοσμικής στασιμότητας», την οποία και εξηγεί στο σημαντικό βιβλίο του Η άνοδος και η πτώση της αμερικανικής μεγέθυνσης (The Rise and Fall of American Growth), ο Αμερικανός καθηγητής δέχθηκε τελικά να μάς πει λίγα λόγια για το φαινόμενο που περιγράφει στο έργο του και το οποίο είναι κρίμα που άλλοι συνάδελφοι του δεν λαμβάνουν υπόψη τους.  

«Οι μεγάλες εφευρέσεις για να βελτιωθεί η ζωή του ανθρώπου, τονίζει, έγιναν από το 1870 έως το 1970. Οι περισσότερες από τις θεμελιώδεις διαρκείς ανάγκες των καταναλωτών στις αναπτυγμένες χώρες, ικανοποιήθηκαν την περίοδο αυτή. Το ασανσέρ, το καλοριφέρ, τα κλιματιστικά μηχανήματα και άλλες ακόμα εφευρέσεις, όπως οι αίθουσες λουτρού στα σπίτια, άλλαξαν ριζικά τη ζωή των ανθρώπων μεταβάλλοντας και το πεδίο της κατανάλωσης.

Στις μέρες μας  δεν υπάρχει πολύς χώρος για παρόμοιες ριζοσπαστικές εφευρέσεις. Σήμερα έχουμε βελτίωση αυτών  των παλαιών εφευρέσεων, πλην όμως πρόκειται για μια διαδικασία που δεν απαιτεί υψηλά επίπεδα παραγωγικότητας, όπως αυτό ήταν αναγκαίο στο παρελθόν. Πάρτε, για παράδειγμα, τα σπίτια. Το 1870 στην Αμερική και αλλού ήταν απομονωμένα. Χρειάστηκε να συνδεθούν με τον ηλεκτρισμό, το φυσικό αέριο, το τηλέφωνο, το τρεχούμενο νερό και τους υπονόμους. Όλα αυτά απαιτούσαν έργα υποδομής που προσέφεραν όχι υψηλής ειδίκευσης εργασία, αλλά πάντως έδιναν δουλειά σε πολύ κόσμο.

Ήταν βασική πηγή εισοδήματος, το οποίο αυξανόταν όσο μεγάλωναν παραγωγή και κατανάλωση διαρκών καταναλωτικών αγαθών, με αυτά τα τελευταία να κάνουν πολύ καλύτερη τη ζωή των ανθρώπων. Ταυτοχρόνως όμως μεταβάλλονταν και οι κοινωνικές σχέσεις, με τις μεσαίες τάξεις να αποκτούν μεγάλο βάρος. Το όλο σύστημα κορυφώθηκε με τον πολιτισμό του αυτοκινήτου, που υπήρξε αποφασιστική καμπή στην κοινωνική μετάλλαξη.  Σήμερα, το μόνο πρόβλημα που ενδεχομένως έχει ένα νοικοκυριό είναι η σύνδεσή του με το Διαδίκτυο και ο αριθμός των κινητών που χρησιμοποιεί.

Έτσι, στη Δύση έχουμε αλλαγή οικονομικού παραδείγματος και αυτό πρέπει να το καταλάβουμε. Στον βαθμό δε που αυτή η αλλαγή διευρύνεται, μεγαλώνουν και οι ανισότητες. Λόγου χάρη, η ψηφιακή οικονομία και η ψυχαγωγία προσφέρουν απίστευτα εισοδήματα, τα οποία άλλοι κλάδοι δεν μπορούν να προσφέρουν. Σκεφθείτε ότι ένας ποδοσφαιριστής όπως ο  Ρονάλντο κερδίζει ετησίως 400 φορές το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα ενός Αμερικανού πολίτη και μέσα σε 15 χρόνια έκανε μία περιουσία 220 φορές μεγαλύτερη από την μέση αντίστοιχη του Αμερικανού. Αυτά τα γεγονότα είναι πρωτόγνωρα και, ως εκ τούτου, ενισχύουν οικονομικά φαινόμενα άγνωστα πριν 60 χρόνια. Τα τελευταία έχουν πλέον μεγάλο ρόλο στην νέα οικονομική πραγματικότητα και, σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση, δεν ευνοούν τις τάξεις αυτές που παρουσιάζουν σοβαρές αδυναμίες προσαρμογής».  

Τι μπορεί να γίνει λοιπόν, μπροστά σε μία κατάσταση που δείχνει να μονιμοποιείται και να επιταχύνεται; Κατά τον νομπελίστα οικονομολόγο, καθηγητή Robert Shiller, πρέπει πριν απ’ όλα να καταπολεμηθεί η άγνοια τού πώς λειτουργεί η οικονομία. Ο καπιταλισμός δεν πουλάει στους ανθρώπους αυτό που πραγματικά θέλουν. Τούς πουλάει επίσης αυτά που νομίζουν ότι θέλουν. Σε μία οικονομία, αγοραστές και πωλητές δεν είναι πάντα ορθολογικοί, όπως υποθέτουν πολλοί οικονομολόγοι και οι καταναλωτές δεν έχουν πάντα τον χρόνο και την ενέργεια να αναλύσουν τις πληροφορίες που διαθέτουν. Έτσι, πέφτουν εύκολα θύμα επιτήδειων που αξιοποιούν τη συλλογική άγνοια»,  λέει ο νομπελίστας καθηγητής. Και σίγουρα δεν απέχει από την πραγματικότητα. Μήπως λοιπόν το σωκρατικό «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» αποτελεί κλειδί μελλοντικής επιβίωσης;