Ενέχυρο επί μετοχών: Πώς ο νέος νόμος εκσυγχρονίζει τις σχετικές συναλλαγές στην πράξη

Ο ν. 5123/2024 στοχεύει στον εκσυγχρονισμό του θεσμικού πλαισίου που διέπει το ενέχυρο, απλοποιώντας και αποσαφηνίζοντας τις διαδικασίες. Ο νέος νόμος αναμένεται να τεθεί σε ισχύ μόλις καθοριστούν οι λεπτομέρειες λειτουργίας του Ηλεκτρονικού Μητρώου Ενεχύρων από το Διοικητικό Συμβούλιο του Κτηματολογίου σε κάθε περίπτωση δε στις 31 Δεκεμβρίου 2024.

Ειδικότερα, σχετικά με τη σύσταση του ενεχύρου επί μετοχών, το προϋφιστάμενο νομικό καθεστώς απαιτούσε αρκετές τυπικές προϋποθέσεις. Η απλοποίηση κάποιων από αυτές τις προϋποθέσεις αναμένεται να διευκολύνει στην πράξη τις σχετικές συναλλαγές.

Νομικό πλαίσιο για το ενέχυρο επί μετοχών πριν από τον ν. 5123/2024

Σύμφωνα με το προϋφιστάμενο καθεστώς, το ενεχύρο επί μετοχών συστήνεται είτε με συμβολαιογραφικό έγγραφο είτε με ιδιωτικό έγγραφο με βέβαιη χρονολογία. Επιπλέον, η σύμβαση καταρτίζεται με την παράδοση των μετοχών από τον ενεχυραστή στον ενεχυρούχο δανειστή. Στην πράξη, η βέβαιη χρονολογία επιτυγχάνεται με την επίδοση της σχετικής σύμβασης στην αρμόδια εταιρεία.

Παράλληλα, η θεωρία, με έρεισμα το άρθρο 1247 του Αστικού Κώδικα και τα άρθρα 40 και 41 του ν. 4548/2018 σχετικά με το μητρώο μετοχών και τις εγγραφές οποιασδήποτε μεταβίβασης μετοχών, υποστηρίζει ότι οι εγγραφές στο μητρώο μετόχων και οι επισημειώσεις πάνω στο έγγραφο είναι απαραίτητες για την ολοκλήρωση της σύστασης του ενεχύρου. Μόνο όταν γίνουν αυτές οι εγγραφές, το ενέχυρο θεωρείται νομικά δεσμευτικό και εκτελεστό.

Σε περιπτώσεις αύξησης μετοχικού κεφαλαίου, όπως με την κεφαλαιοποίηση αποθεματικών, το ενέχυρο επεκτείνεται αυτόματα στις νέες μετοχές. Ωστόσο, μέχρι να παραδοθούν οι νέοι τίτλοι στον ενεχυρούχο δανειστή, αυτός κατέχει μόνο ενέχυρο απαίτησης με δυνατότητα είσπραξής της (σύμφωνα με το άρθρο 1252 του Αστικού Κώδικα). Μόλις εκδοθούν οι νέες μετοχές και παραδοθούν οι τίτλοι, συστήνεται το ενεχύρο επί των νέων μετοχών.

Νέο νομικό πλαίσιο υπό τον ν. 5123/2024

Το άρθρο 11(1) του ν. 5123/2024 φέρνει σημαντικές αλλαγές στις διατυπώσεις των συμβάσεων ενεχύρου επί μετοχών. Σύμφωνα με το νέο καθεστώς, το ενέχυρο επί μετοχών μπορεί πλέον να συσταθεί μέσω ιδιωτικού ή ηλεκτρονικού εγγράφου, συνοδευόμενο από εγγραφή στο νεοσυσταθέν Ηλεκτρονικό Μητρώο Ενεχύρων. Οι εγγραφές στο μητρώο μετόχων και στους τίτλους (αν υπάρχουν) πραγματοποιούνται πλέον μόνο μετά τη σύσταση του ενεχύρου, όπως ρητά προβλέπεται από το νόμο. Σύμφωνα με την παράγραφο 3 του ίδιου άρθρου, ο ενεχυραστής πρέπει να παραδώσει τις μετοχές στον ενεχυρούχο δανειστή (αν υπάρχουν έγχαρτοι τίτλοι) κατόπιν αιτήματος.

Επιπλέον, ο νέος νόμος καταργεί την απαίτηση για έγγραφο με βέβαιη χρονολογία. Το ιδιωτικό ή ηλεκτρονικό έγγραφο είναι επαρκές, εφόσον συμμορφώνεται με το άρθρο 15 του ν. 4727/2020, το οποίο ορίζει το ηλεκτρονικό έγγραφο ως οποιοδήποτε έγγραφο που εκδίδεται με έγκυρη ψηφιακή υπογραφή ή ηλεκτρονική σφραγίδα. Ωστόσο, αναμένεται να απαιτηθούν περαιτέρω διευκρινίσεις σχετικά με τις ειδικές προδιαγραφές για την ψηφιακή υπογραφή και σφραγίδα.

Τα κυριότερα πλεονεκτήματα του νέου πλαισίου αναφορικά με τις διατυπώσεις των ενεχύρων επί μετοχών περιλαμβάνουν:

• Διαφάνεια και ασφάλεια δικαίου: Με τη χρήση σύγχρονων ηλεκτρονικών μέσων και την εγγραφή του ενεχύρου στο Ηλεκτρονικό Μητρώο Ενεχύρων, η διαδικασία γίνεται ασφαλέστερη και σαφέστερη. Το μητρώο λειτουργεί σε 24ωρη βάση, εξασφαλίζοντας ταχύτητα και αποτελεσματικότητα στη σύσταση ενεχύρων.

• Δεν απαιτείται φυσική παράδοση των τίτλων: Η παράδοση των έγχαρτων τίτλων μετοχών δεν αποτελεί πλέον προϋπόθεση σύστασης του ενεχύρου υπό το νέο καθεστώς. Έτσι καλύπτεται το νομικό κενό περιπτώσεων εταιρειών που δεν έχουν εκδώσει έγχαρτους τίτλους.

• Απλοποίηση στη διαδικασία των εγγραφών: Οι εγγραφές στο μητρώο μετόχων και οι επισημειώσεις πάνω στους τίτλους (όταν υπάρχουν) πραγματοποιούνται μετά τη δημιουργία του ενεχύρου, μειώνοντας περαιτέρω τις διατυπώσεις.

Μπορούν αυτές οι διατάξεις να απλοποιήσουν τις διατυπώσεις των ενεχύρων επί μετοχών στην πράξη;

Μια αξιοσημείωτη αλλαγή είναι ότι η επίδοση της σύμβασης ενεχύρου στην εταιρεία μπορεί να παραλειφθεί σε ορισμένες περιπτώσεις. Εάν η ίδια η εταιρεία καταστεί αντισυμβαλλόμενη της σύμβασης, ο ενεχυρούχος δανειστής μπορεί να διασφαλίσει ότι είναι πλήρως ενημερωμένη για τα δικαιώματα που συνδέονται με τις ενεχυρασμένες μετοχές (όπως δικαιώματα ψήφου, δικαιώματα απόδοσης μερισμάτων και δικαιώματα προτίμησης). Σε τέτοιες περιπτώσεις, η εταιρεία θα πρέπει να αναγνωρίσει τη σύμβαση ενεχύρου και να αναλάβει ότι θα προβεί στις απαραίτητες ενέργειες για την εφαρμογή των όρων της, συνυπογράφοντάς τη σχετική σύμβαση.

Επιπλέον, η καταχώρηση του ενεχύρου στο Μητρώο Μετόχων δεν είναι πλέον νομικά απαραίτητη για τη σύσταση του ενεχύρου ή για τη χρονική του προτεραιότητα, καθώς ο ενεχυρούχος δανειστής μπορεί να βασίζεται στο Ηλεκτρονικό Μητρώο Ενεχύρων για να αποδείξει τα δικαιώματά του. Ωστόσο, εάν ο ενεχυρούχος δανειστής επιθυμεί να ασκήσει ορισμένα δικαιώματα μετόχου, όπως το δικαίωμα ψήφου, παραμένει χρήσιμο να είναι καταχωρημένο το ενέχυρο στα αρχεία της εταιρείας.

Αναφορικά με την παράδοση των τίτλων στον ενεχυρούχο δανειστή και τις επισημειώσεις στο έγγραφο, οι διατάξεις του νέου νόμου δίνουν προτεραιότητα στο ενέχυρο ως αξίωση επί των δικαιωμάτων του μετόχου, παρά στο έγγραφο αυτό καθαυτό. Αυτό ορίζεται ρητά στην παράγραφο 4 του άρθρου 11 του ν. 5123/2024, όπου διευκρινίζεται ότι ένα ενέχυρο επί ονομαστικών μετοχών θεωρείται ως ενέχυρο επί των δικαιωμάτων του μετόχου. Ως εκ τούτου, το ενέχυρο παραμένει ανεπηρέαστο από οποιαδήποτε απώλεια, καταστροφή ή άλλα ζητήματα που αφορούν τον έγχαρτο τίτλο της μετοχής. Στο προηγούμενο νομικό πλαίσιο δεν υπήρχε συγκεκριμένη διάταξη σχετικά με αυτό το θέμα, αλλά τόσο η νομολογία όσο και η θεωρία υποστήριζαν τα δικαιώματα του ενεχυρούχου δανειστή με βάση την εφαρμογή του άρθρου 1223 του Αστικού Κώδικα, αναγνωρίζοντας το δικαίωμα του ενεχυρούχου δανειστή να απαιτήσει αποζημίωση.

Σε αυτό το πλαίσιο, σε περίπτωση αύξησης κεφαλαίου το ενέχυρο επεκτείνεται αυτόματα στις νέες μετοχές χωρίς να απαιτείται η παράδοση των νέων τίτλων στον ενεχυρούχο δανειστή και η επισημείωση στους τίτλους προκειμένου να συσταθεί το ενέχυρο επί των νέων μετοχών, εφόσον αυτή η επέκταση του ενεχύρου καταχωρηθεί στο Ηλεκτρονικό Μητρώο Ενεχύρων.

Επιπλέον, σύμφωνα με το 11 παρ. 5 στην περίπτωση ενεχύρου επί ονομαστικών μετοχών, η διαδικασία της εκτέλεσης μπορεί να προχωρήσει ανεξάρτητα από το αν ο ενεχυρούχος δανειστής έχει στην κατοχή του τις εκδοθείσες μετοχές. Αυτό εγείρει το ερώτημα αν ο ενεχυρούχος δανειστής χρειάζεται τους τίτλους των μετοχών για να ασκήσει τα δικαιώματά του και να ικανοποιήσει την απαίτησή του μέσω της αναγκαστικής εκτέλεσης.

Στην πράξη, ο ενεχυρούχος δανειστής συνήθως διατηρεί τους τίτλους των μετοχών ως μέσο παρακολούθησης των δικαιωμάτων ψήφου του ενεχυραστή, ειδικά για να αποτρέψει ψήφους αντίθετες με τα συμφέροντά του. Όταν οι μετοχές βρίσκονται στην κατοχή του ενεχυρούχου δανειστή, ο ενεχυραστής πρέπει να υποβάλει γραπτό αίτημα για την άσκηση οποιωνδήποτε δικαιωμάτων ψήφου ή δικαιωμάτων μειοψηφίας ή άλλων θεσμοθετημένων δικαιωμάτων που σχετίζονται με τις ενεχυρασμένες μετοχές. Εφόσον δεν έχει υπάρξει αθέτηση της συμφωνίας, ο ενεχυρούχος δανειστής εκδίδει έγγραφο που επιβεβαιώνει ότι οι ενεχυρασμένες μετοχές παραμένουν υπό την κατοχή του, επιτρέποντας στον ενεχυραστή να ασκήσει τα δικαιώματα ψήφου του. Αντίθετα, σε περίπτωση αθέτησης, ο ενεχυρούχος δανειστής αφού ενημερώσει γραπτώς τόσο τον ενεχυραστή όσο και την εταιρεία ασκεί ο ίδιος τα δικαιώματα ψήφου.

Αυτή η ρύθμιση επιτρέπει στον ενεχυρούχο δανειστή να παρακολουθεί και να ελέγχει τα δικαιώματα ψήφου του ενεχυραστή και να διασφαλίζει τη συμμόρφωση με τη σύμβαση ενεχύρου. Αντιθέτως, αν οι μετοχές δεν βρίσκονται στην κατοχή του ενεχυρούχου δανειστή, η δυνατότητά του να παρακολουθεί τις ενέργειες ψήφου του ενεχυραστή είναι περιορισμένη. Συνεπώς, είναι εξαιρετικά απίθανο οι ενεχυρούχοι δανειστές να παραιτούνται από την παράδοση των ενεχυρασμένων μετοχών, παρά το πρόσθετο διαχειριστικό βάρος που μπορεί να επιφέρει η κατοχή των μετοχών για τις συνεδριάσεις των γενικών συνελεύσεων της εταιρείας.

Από την σκοπιά της αναγκαστικής εκτέλεσης, το γεγονός ότι οι τίτλοι των μετοχών δεν απαιτούνται πλέον υπό το καθεστώς του νέου νόμου αντιμετωπίζει αρκετά διαδικαστικά προβλήματα του προηγούμενου θεσμικού πλαισίου, ιδίως στην περίπτωση που οι εταιρείες δεν έχουν εκδώσει έγχαρτους τίτλους μετοχών.

Σύμφωνα με το προηγούμενο νομικό καθεστώς, η αναγκαστική εκτέλεση επί μετοχών που δεν είχαν ενσωματωθεί σε έγχαρτους τίτλους γινόταν με βάση τα άρθρα 1022 επ. του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, που αφορούν ειδικά περιουσιακά στοιχεία, και όχι τα άρθρα 953 επ., που εφαρμόζονται στα κινητά πράγματα. Αυτή η διάκριση είχε ως αποτέλεσμα διαδικαστική πολυπλοκότητα και ήγειρε αβεβαιότητα. Επιπλέον, όταν απαιτείτο εκτελεστός τίτλος για την εκτέλεση επί μη εκδοθέντων τίτλων, ο ενεχυρούχος δανειστής έπρεπε να ζητήσει άδεια από το δικαστήριο για την κατάσχεση ειδικών περιουσιακών στοιχείων. Στη διαδικασία αυτή, το δικαστήριο αποφάσιζε τον πιο αποτελεσματικό τρόπο εκτέλεσης, είτε μέσω μεταβίβασης των μετοχών με συμψηφισμό του χρέους, είτε μέσω πλειστηριασμού των μετοχών, είτε με απόκτηση ειδικών δικαιωμάτων επ’ αυτών (π.χ. δικαιώματα ψήφου ή μειοψηφίας).

Αυτός ο κίνδυνος αντιμετωπίζεται πλέον από τον νέο νόμο, ο οποίος διευκρινίζει ότι η εκτέλεση βάσει των Άρθρων 953 επ. του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας είναι εφικτή ακόμη και ελλείψει τίτλων μετοχών, καθιστώντας τον εκπλειστηριασμό των μετοχών νομικά επιτρεπτό.

Τέλος, ο νέος νόμος διευκρινίζει ότι τα προνόμια που παρέχονται από το Νομοθετικό Διάταγμα της 17.7/13.08.1923 παραμένουν σε ισχύ. Αυτό σημαίνει ότι οι τράπεζες, τα οχήματα ειδικού σκοπού και οι εταιρείες που αποκτούν μη εξυπηρετούμενα δάνεια δεν χρειάζονται εκτελεστό τίτλο, για να ξεκινήσουν τις διαδικασίες εκτέλεσης. Η μόνη απαίτηση είναι η επίδοση διαταγής πληρωμής και ο καθορισμός προθεσμίας για τον πλειστηριασμό των μετοχών.

Συμπερασματικά

Η εισαγωγή ηλεκτρονικών εγγράφων και η καταγραφή στο Ηλεκτρονικό Μητρώο Ενεχύρων προσδίδουν έναν σαφή εκσυγχρονισμό στο πλαίσιο των συμβάσεων ενεχύρου επί μετοχών. Αυτή η προσέγγιση απλοποιεί τις διαδικασίες, μειώνει τις τυπικές προϋποθέσεις και, σε πολλές περιπτώσεις, καταργεί την απαίτηση για φυσικά έγγραφα.

Επιπλέον, ο νόμος έχει διευκρινίσει τη φύση των ενεχύρων επί ονομαστικών μετοχών ως δικαιώματα επί των μετοχών και όχι επί των έγχαρτων τίτλων. Η απομάκρυνση από την αυστηρή εξάρτηση από τους τίτλους αποτελεί ένα σημαντικό βήμα προς την ευθυγράμμιση του νομικού πλαισίου με τις σύγχρονες επιχειρηματικές πρακτικές και τις τεχνολογικές εξελίξεις.

Κατερίνα Χριστοδούλου ,Partner Δικηγορικής Εταιρείας Your Legal Partners

Αναστασία Κακαλή , Senior Associate Δικηγορικής Εταιρείας Your Legal Partners