Οι 4+1 εποχές του τραπεζικού συστήματος

Η πορεία η και ευρωστία του ελληνικού τραπεζικού συστήματος είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την εξέλιξη της ελληνικής οικονομίας. Αυτό συμβαίνει γιατί η δυνατότητα ή μη των ελληνικών τραπεζών να χρηματοδοτήσουν τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά, μετασχηματίζοντας τις εγχώριες αποταμιεύσεις σε δάνεια, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο τόσο για τα επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης όσο και για τη διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου στην εγχώρια οικονομία. Για τον λόγο αυτόν άλλωστε η πορεία τραπεζικών μεγεθών όπως η κεφαλαιακή επάρκεια, η πιστωτική επέκταση και οι καταθέσεις δεν αποτελούν αντικείμενο ενδιαφέροντος μόνο όλων όσων δραστηριοποιούνται στον τραπεζικό κλάδο. Αντίθετα – και πολύ ορθά – προσελκύουν το ενδιαφέρον μιας ευρύτερης μερίδας της ελληνικής κοινωνίας και του επιχειρηματικού κόσμου.

Ωστόσο, παρά τη φαινομενική ευκολία προσέγγισης του θέματος, η βαθύτερη κατανόηση της πορείας του τραπεζικού συστήματος και κυρίως της αλληλεπίδρασης μεταξύ πιστωτικής επέκτασης και επάρκειας καταθέσεων παρουσιάζει μια σειρά από προκλήσεις. Αρχικά, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τις τεκτονικές μεταβολές του ελληνικού τραπεζικού συστήματος.

Κατά τη διάρκεια της ελληνικής κρίσης μεγάλα ποσά δανείων διαγράφηκαν, τιτλοποιήθηκαν, πωλήθηκαν σε ξένα και εγχώρια επενδυτικά funds, μεταφέρθηκαν σε εταιρείες διαχείρισης μη-εξυπηρετούμενων δανείων κ.ο.κ. Ταυτόχρονα, από την πλευρά των καταθέσεων είχαμε αρχικά σημαντικές μεταφορές κεφαλαίων στο εξωτερικό, στη συνέχεια μεγάλες αναλήψεις ποσών σε μετρητά και τα τελευταία χρόνια επιστροφές χρημάτων στις τράπεζες.

Συνεπώς, οι μεταβολές των υπολοίπων, δηλαδή του συνολικού συσσωρευμένου αποθέματος δανείων και καταθέσεων, προσδιορίζονταν από ιδιοσυγκρασιακούς παράγοντες, πλήρως αποσυνδεδεμένους από την πορεία της οικονομίας. Για τον λόγο αυτόν, η ανάλυση και τα συμπεράσματά μας στηρίζονται στις μηνιαίες καθαρές ροές δανείων και καταθέσεων καθ’ όλη την περίοδο 2002-2024.

Η δεύτερη πρόκληση αφορά στην αντιμετώπιση μιας πολύ διαδεδομένης παρανόησης αναφορικά με τη ροή αλληλεπίδρασης μεταξύ δανείων και καταθέσεων. Παρά το γεγονός ότι αρχικά η ύπαρξη καταθέσεων αποτελεί προϋπόθεση για τη χορήγηση δανείων, στα επόμενα στάδια ανάπτυξης είναι η χορήγηση δανείων αυτή που «δημιουργεί» το μεγαλύτερο ποσό καταθέσεων στην οικονομία.

Με απλά λόγια κάθε φορά που μια τράπεζα χορηγεί ένα δάνειο, κάπου μέσα στην οικονομία δημιουργείται μια αντίστοιχη κατάθεση. Αυτή η διαδικασία έχει οδηγήσει πολύ κόσμο να μιλάει για τις «τράπεζες που δημιουργούν χρήμα» στην οικονομία. Εν κατακλείδι, στην ανάλυσή μας εστιάζουμε την προσοχή μας στις καθαρές ροές δανείων και καταθέσεων και θεωρούμε ότι η αιτιότητα κινείται από τα δάνεια προς τις καταθέσεις.

Οπλισμένοι με αυτές τις διευκρινίσεις, κοιτώντας την πορεία (καθαρών ροών) δανείων και καταθέσεων μπορούμε να ταυτοποιήσουμε 4 διακριτές περιόδους μέχρι το 2024 και την περίοδο μιας νέας κανονικότητας στο μέλλον:

1.Την περίοδο της παλιάς κανονικότητας (2002-2009)

Η μείωση των επιτοκίων λόγω υιοθέτησης του ευρώ οδήγησε σε ταχείς ρυθμούς πιστωτικής επέκτασης και αντίστοιχης αύξησης των καταθέσεων. Ως εκ τούτου υπήρχε έντονη θετική συσχέτιση μεταξύ δανείων και καταθέσεων, όπου κάθε ευρώ δανείου «δημιουργούσε» 0,95 ευρώ καταθέσεων. Ταυτόχρονα, ο λόγος δανείων προς καταθέσεις αυξήθηκε από 63% το Q1.2002 σε 105% το Q4.2009.

2. Την περίοδο της κρίσης (2010-2015)

Κατά τη διάρκεια της κρίσης παρατηρούμε την πλήρη αποσύνδεση της πορείας δανείων και καταθέσεων. Οι εκταμιεύσεις νέων δανείων παγώνουν και οι καθαρές ροές μετατρέπονται σε αρνητικές. Αντίθετα, στο πεδίο των καταθέσεων καταγράφονται βίαιες αναλήψεις κεφαλαίων σε δύο δόσεις: αρχικά την περίοδο 2010-2012 και στη συνέχεια την περίοδο Q4.14 – Q2.15. Η εκροή καταθέσεων διακόπτεται απότομα (και οριστικά) με την επιβολή των capital controls. Παρά την απομόχλευση, ο λόγος δανείων προς καταθέσεις στο τέλος της περιόδου (Q2.15) εκτινάσσεται στο 170%. Για να αντιμετωπισθεί η αναντιστοιχία μεταξύ δανείων και καταθέσεων υπάρχει έκτακτη χρηματοδότηση από την ΕΚΤ (ELA) ύψους €87 δισ. Ταυτόχρονα καθίστανται αναγκαίες εισροές επιπλέον χαρτονομισμάτων από την ΕΚΤ ύψους € 19 δισ.

3. Την περίοδο ομαλοποίησης (2016-2019)

Η περίοδος μετά την υπογραφή του 3ου μνημονίου και την οριστική αποσόβηση του λεγόμενου Grexit – σε συνδυασμό με την εφαρμογή των capital controls – χαρακτηρίζεται από σταδιακή επιστροφή των καταθέσεων. Τα επιπλέον χαρτονομίσματα επιστρέφονται σταδιακά και μέχρι το τέλος της περιόδου η εξάρτηση από τον ELA ουσιαστικά μηδενίζεται. Αντίθετα, η ροή δανείων εξακολουθεί και παραμένει οριακά αρνητική καθώς οι νέες εκταμιεύσεις δεν επαρκούν για να αντισταθμίσουν τις αποπληρωμές των παλαιών δανείων. Ο συσχετισμός δανείων και καταθέσεων παραμένει μηδενικός ενώ ο λόγος δανείων προς καταθέσεις καταλήγει στο 107%.

4. Την Covid-19 / μετά Covid-19 περίοδο (2020-2024)

Η διαδικασία ενίσχυσης της καταθετικής βάσης επιταχύνεται την περίοδο της Covid-19 εξαιτίας των κοινωνικών μεταβιβάσεων από ΕΕ και κυβέρνηση σε επιχειρήσεις και νοικοκυριά. Με το πέρας της πανδημίας, οι εκταμιεύσεις των δανείων του Ταμείου Ανάκαμψης οδηγούν σε θετικές καθαρές ροές πιστωτικής επέκτασης. Ωστόσο η δυναμική επιστροφής καταθέσεων είναι τόσο ισχυρή που κάθε ευρώ δανείου αντιστοιχεί σε 1,4 ευρώ καταθέσεων. Κατά συνέπεια ο λόγος δανείων προς καταθέσεις υποχωρεί στο 60%.

Εχοντας προβεί σε όλη αυτή την ιστορική ανασκόπηση, το ερώτημα που προκύπτει είναι ποια θα είναι η πορεία των τραπεζικών εξελίξεων στο άμεσο μέλλον.

Η εποχή της νέας κανονικότητας (2025 – …)

Η εκτίμησή μου είναι ότι η εποχή της νέας κανονικότητας θα είναι ένα αμάλγαμα χαρακτηριστικών από την εποχή της παλιάς κανονικότητας και της μετά Covid εποχής.

Οπως και στην παλιά κανονικότητα η σχέση μεταξύ δανείων και καταθέσεων θα συνεχίσει να εξομαλύνεται. Αυτό θα συμβεί επειδή η αυτόνομη πορεία των καταθέσεων θα περιοριστεί καθώς οι πόροι εκτός τραπεζικού συστήματος θα έχουν εξαντληθεί και οι κοινωνικές μεταβιβάσεις της πανδημίας δεν θα επαναληφθούν. Παράλληλα, η συνεχιζόμενη οικονομική ανάπτυξη θα απαιτήσει επιτάχυνση της μόχλευσης και του δανεισμού.

Ωστόσο ένα χαρακτηριστικό της μετά Covid εποχής που πιστεύω ότι θα «επιβιώσει» και στην εποχή της νέας πραγματικότητας θα είναι αυτό της ταχύτερης αύξησης των καταθέσεων έναντι των δανείων. Η αιτία της επιβίωσης του παράδοξου αυτού φαινομένου βρίσκεται στον τρόπο χρηματοδότησης των επενδύσεων που εντάσσονται στο ΤΑΑ. Οι επενδύσεις αυτές χρηματοδοτούνται κατά 50% από πόρους της ΕΕ, δηλαδή καταθέσεις που αρχικά βρίσκονταν εκτός ελληνικών τραπεζών. Κατά συνέπεια είναι πιθανό στο άμεσο χρονικό διάστημα οι ροές καταθέσεων να συνεχίσουν να υπερβαίνουν τις ροές δανείων.

Μετά λοιπόν από μια παρατεταμένη περίοδο μεταβλητότητας με απρόσμενες θετικές και κυρίως αρνητικές επιδράσεις, το τραπεζικό σύστημα σήμερα βρίσκεται στο μεταίχμιο μετάβασης και πάλι σε μια περίοδο ομαλότητας, όπου θα είναι σε θέση να χρηματοδοτεί την ελληνική οικονομία κάτω από συνθήκες ισορροπίας και χρηματοπιστωτικής σταθερότητας.

Ο κ. Ηλίας Λεκκός είναι επικεφαλής Οικονομικής Ανάλυσης και Επενδυτικής Στρατηγικής της Τράπεζας Πειραιώς.

Πηγή: ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ (ΟΤ) – ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ