Τo πιο κρίσιμο ρίσκο

Περνάμε σε μια εποχή με όλο και ισχυρότερες πιέσεις και με μια οικονομία που εξασθένησε σημαντικά από την κρίση. Θα επικεντρωθώ σε ορισμένες πιέσεις που διαγράφονται: πληθωρισμός-ακρίβεια, ισοζύγιο πληρωμών, δημόσιο χρέος και διεθνοπολιτικές εξελίξεις σε σχέση με Ευρώπη και Τουρκία.

1. Πληθωρισμός – ακρίβεια: Η ακρίβεια πλήττει ήδη τα εισοδήματα, ιδιαίτερα των οικονομικά πιο αδύναμων κοινωνικών στρωμάτων. Η ακρίβεια δεν είναι απλώς ένα θέμα τιμών και κατανομής εισοδήματος μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών. Οσο σε διεθνές επίπεδο θα ανατρέπονται ισορροπίες στα ενεργειακά, στον ομαλό ανεφοδιασμό της παγκόσμιας οικονομίας, στις πολιτικές προστασίας ή στις σχέσεις παλαιών και νέων ανταγωνιστικών πόλων, οι πιέσεις στις τιμές θα είναι η «φυσιολογική» και μη αναστρέψιμη συνέπεια, ενώ οι παραγωγοί θα βρίσκουν ευκαιρία για αύξηση κερδών. Υπάρχει και μια ακόμα, διαρθρωτική, διάσταση που ευνοεί τον πληθωρισμό. Τα δημόσια χρέη που έχουν συσσωρευτεί σε πολλές χώρες – και στην Ελλάδα. Τα χρέη αυτά κάνουν περιορισμένες αυξήσεις στον πληθωρισμό σιωπηλά αποδεκτές, ακόμα και επιθυμητές, στις πολιτικές και οικονομικές ηγεσίες. Πληθωριστικές τάσεις σβήνουν σιωπηλά και αφανώς ένα τμήμα του χρέους, που, διαφορετικά, θα έπρεπε να αποπληρωθεί μέσω αυξημένης φορολογίας ή μειωμένων κρατικών δαπανών, που πάλι θα μείωναν το εισόδημα, αλλά με εμφανή τρόπο, που οι κυβερνήσεις αποφεύγουν. Τα χρέη αυτά πρέπει όμως να εξυπηρετηθούν, και ο πληθωρισμός αποτελεί το πολιτικά λιγότερο πιεστικό εργαλείο.
2. Το ισοζύγιο πληρωμών: Οι ανισορροπίες στο ισοζύγιο πληρωμών ήταν ο ένας από τους δύο μεγάλους μοχλούς που προκάλεσαν την κρίση του 2009. Το εξωτερικό έλλειμμα ως ποσοστό του ΑΕΠ συρρικνώθηκε από 15,3% (2008) στο 2,7% (2019). Από το 2014 και μετά, σημειώθηκε μια ενδιαφέρουσα αύξηση της εξαγωγικής επίδοσης της βιομηχανίας, που επέτρεψε – και σωστά – ερμηνείες για βελτίωση της εξωστρέφειας των επιχειρήσεων. Ομως, από το 2023, η τάση αυτή ανακόπτεται και το έλλειμμα διευρύνεται. Είναι νωρίς για να διατυπωθούν βεβαιότητες. Ωστόσο, οι σημαντικά μειωμένες επενδύσεις μετά το 2009 κάνουν λογική την υπόθεση ότι η συγκράτηση των εξαγωγών – και η διόγκωση του εξωτερικού ελλείμματος – είναι αποτέλεσμα της επενδυτικής αδυναμίας και της συνακόλουθης αδύναμης ανταγωνιστικότητας. Αν σημειωθεί σοβαρή αύξηση των επενδύσεων, το έλλειμμα θα επιδεινωθεί σημαντικά, λόγω των εισαγωγών επενδυτικού εξοπλισμού. Στην ουσία, έχουμε ένα οξύμωρο trade-off: η αδύναμη επενδυτική δραστηριότητα περιορίζει τις εισαγωγές επενδυτικών αγαθών, αλλά υπονομεύει την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, ενώ μια αύξηση επενδύσεων θα οδηγεί σε πρώτη φάση σε μεγαλύτερο εξωτερικό έλλειμμα, αλλά, στη συνέχεια, σε υψηλότερη μεγέθυνση, ανταγωνιστικότητα και εισοδήματα. Εχουμε μια σχέση πολύ δυσκολότερη απ’ ό,τι φαίνεται.
3. Το δημόσιο χρέος: Το χρέος της χώρας έχει μειωθεί ως ποσοστό του ΑΕΠ, αλλά παραμένει εξαιρετικά υψηλό, ενώ στο ορατό χρέος προστίθεται και ένα λιγότερο ορατό: το ιδιωτικό χρέος, τα ετήσια ελλείμματα του ασφαλιστικού και περίπου 37 δισ. ευρώ που έχει δανειστεί η Κεντρική Κυβέρνηση, αλλά τυπικά δεν αποτυπώνονται στα μεγέθη του χρέους που μετρά η Eurostat. Η παραπάνω βελτίωση οφείλεται εν μέρει στο ότι το χρέος αυξάνεται, αλλά λιγότερο από το ονομαστικό ΑΕΠ, και, κυρίως, στο ότι, όπως αναφέρθηκε, αφαιρείται συνεχώς και αφανώς εισόδημα μέσω του αυξημένου πληθωρισμού. Η διαδικασία αυτή δεν επιβαρύνει όλους με τον ίδιο τρόπο, και έχει συνέπειες για την ανισότητα και το βιοτικό επίπεδο των αδύναμων κοινωνικών τμημάτων. Μακροοικονομικά, το χρέος θα αποτελέσει σοβαρό πρόβλημα, αν σημειωθεί, ξανά, κάποια νέα διεθνής αναταραχή, που θα φέρει στην επιφάνεια τα αδύναμα σημεία της οικονομίας (κόκκινα δάνεια, ασφαλιστικό κ.ά.).
4. Το διεθνοπολιτικό τοπίο και η Ευρώπη: Προβλέψεις για το διεθνές τοπίο έχουν μεγάλο βαθμό αβεβαιότητας. Η Δύση «γερνάει» και οι «τριγμοί» είναι πολλοί. Οπωσδήποτε γερνάει η Ευρώπη, που πορεύτηκε με εφησυχασμό μέχρι τώρα, με επιδράσεις που περιγράφονται στις εκθέσεις Λέτα και Ντράγκι. Το διεθνές γεωπολιτικό σκηνικό γίνεται όλο και πιο θολό. Για την Ελλάδα, ο αντίκτυπος θα είναι οικονομικός και πολιτικός. Υφεση στη Γαλλία, τη Γερμανία και την ΕΕ θα έχει αντίκτυπο στις ελληνικές εξαγωγές, στη μεγέθυνση και τα εισοδήματα, ίσως και στον πληθωρισμό, αλλά και στη δυνατότητα των (πρώην) ισχυρών να μεταφέρουν πόρους στις πιο αδύναμες χώρες. Η επόμενη περίοδος θα συνδέεται, συνεπώς, με μειωμένες προσδοκίες, που θα θέσουν χώρες-μέλη, όπως η Ελλάδα, απέναντι στο δίλημμα: είτε αυξημένες εσωτερικές προσπάθειες είτε αυξημένα προβλήματα.
5. Ελλάδα και Τουρκία: Στο μέτωπο αυτό, το τοπίο μετασχηματίζεται με απρόβλεπτο τρόπο, και παγιωμένες πρακτικές και ισορροπίες αλλάζουν προς κατευθύνσεις που κάνουν αναγκαίες συνεχείς προσαρμογές. Ισως, οι συνθήκες προσφέρονται – ακόμα – για μια αντιμετώπιση των προβλημάτων των δύο χωρών, σε πεδία που θα συμφωνηθούν. Το αύριο (πέντε ή δεκαπέντε χρόνια αργότερα) δύσκολα μπορεί να προβλεφθεί. Το ερώτημα είναι τι πιθανότητες έχει κάθε χώρα να χάσει ή να κερδίσει ευκαιρίες, που σε μελλοντικές συνθήκες μπορεί να μην είναι δεδομένες, και με τι συνέπειες.

Συμπερασματικά

Το πιο κρίσιμο ρίσκο που έχουμε μπροστά μας είναι οι μορφές ατομικής, συλλογικής και θεσμικής λειτουργίας μας, η ικανότητα ορθών εκτιμήσεων, οι επιλογές, οι παραλείψεις μας, η άρνησή μας να προνοήσουμε ή να προλάβουμε αντίξοες εξελίξεις (κλιματική αλλαγή, διεθνοπολιτικά, τεχνολογικό και επενδυτικό χάσμα, γήρανση κ.ά.). Εχουμε αναπτύξει μια ολόκληρη κουλτούρα αυταρέσκειας, που βλέπει απωθητικά ό,τι είναι κάπως πιο μακροπρόθεσμο ή συνεπάγεται κάποιο πρόσκαιρο βάρος, και μετά αναζητά την ευθύνη για τις αντιξοότητες που προκύπτουν «σε άλλους». Ξανά και ξανά, λείπει κάθε αναστοχαστική διάθεση, από την κορυφή μέχρι τη βάση της κοινωνίας – με μειοψηφικές εξαιρέσεις. Σε ναυτική γλώσσα, πηγαίνουμε να συναντήσουμε το μέλλον μας μέσα από μια «τυφλή πορεία». E la nave va (Fr. Fellini).

Ο κ. Τάσος Γιαννίτσης είναι ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, π. υπουργός.

Πηγή: ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ (ΟΤ) – ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ