Charlie Hebdo: «Παραμένουμε απτόητοι»

«Σχεδιάστε την πιο κακή και αστεία γελοιογραφία για τον Θεό», ανέφερε η πρόσκληση για τον διαγωνισμό γελοιογραφίας του Charlie Hebdo. Υπό τον τίτλο #MockingGod, επαγγελματίες σκιτσογράφοι υπέβαλαν τις συμμετοχές τους για την ειδική έκδοση που τιμά τα θύματα της επίθεσης πριν από δέκα χρόνια. Το 32σέλιδο περιοδικό με τις καλύτερες γελοιογραφίες κυκλοφόρησε την Τρίτη 7 Ιανουαρίου 2025.

Επίθεση στην ελευθερία του Τύπου

Πριν από δέκα χρόνια, στις 7 Ιανουαρίου 2015, ισλαμιστές τρομοκράτες εισέβαλαν στα γραφεία της σύνταξης του περιοδικού και σκότωσαν δώδεκα άτομα. Το σατιρικό περιοδικό δέχθηκε επίθεση, επειδή είχε επανειλημμένα διακωμωδήσει τον Προφήτη Μωάμεθ με τα σκίτσα του. Μεταξύ των θυμάτων ήταν μερικοί από τους πιο διάσημους σκιτσογράφους της Γαλλίας, όπως οι Cabu, Tignous, Charb και Wolinski.

Η σφαγή θεωρήθηκε ως επίθεση κατά της ελευθερίας του Τύπου και της ελευθερίας της έκφρασης γενικότερα. Το σύνθημα «Je suis Charlie» (Είμαι κι εγώ Charlie) έκανε τον γύρο του κόσμου. Προκάλεσε όμως και αντιδράσεις – επειδή αρκετοί άνθρωποι θεώρησαν ότι το Charlie Hebdo το είχε συχνά παρακάνει με τις εικονογραφήσεις του.

Μια δεκαετία μετά την επίθεση, είναι σαφές ότι οι σκιτσογράφοι και η ικανότητά τους να κάνουν τους ανθρώπους να γελούν -ακόμη και αν τα μέσα είναι αμφιλεγόμενα- είναι πιο σημαντικοί από ποτέ, λόγω της παγκόσμιας καταπίεσης της ελευθερίας της έκφρασης.

Ανησυχητική τάση παγκοσμίως

«Παρακολουθούμε την κατάσταση των σκιτσογράφων, όπου κι αν βρίσκονται στον κόσμο και πρέπει να πω ότι η τάση είναι πραγματικά ανησυχητική», δήλωσε στην DW ο σκιτσογράφος Πατρίκ Λαμασούρ, γνωστός με το ψευδώνυμο KAK.

«Κίνα, Ρωσία, Ιράν, Ινδία, Ινδονησία, Μαλαισία, Βραζιλία και πολλές άλλες – η πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε χώρες όπου υπάρχει λογοκρισία στον Τύπο και οι σκιτσογράφοι συχνά δέχονται επιθέσεις και απειλές».

Ο Λαμασούρ είναι πρόεδρος του Cartooning for Peace, ενός διεθνούς δικτύου σκιτσογράφων του Τύπου «που χρησιμοποιούν το χιούμορ για να προωθήσουν τον σεβασμό των πολιτισμών και των ελευθεριών». Ο διαγωνισμός Charlie Hebdo 2025 αναζητούσε συνεισφορές από «όλους εκείνους που έχουν βαρεθεί να ζουν σε μια κοινωνία που ελέγχεται από τον Θεό και τη θρησκεία», σύμφωνα με τον ιστότοπο του σατιρικού περιοδικού.

Παρόλο που τα αποτελέσματα είναι βέβαιο ότι θα προκαλέσουν περαιτέρω διαμάχες, ο Λαμασούρ, η οργάνωση του οποίου διοργανώνει μια σειρά εκδηλώσεων που σχετίζονται με το Charlie Hebdo τον Ιανουάριο, υποστηρίζει πλήρως τον διαγωνισμό. «Νομίζω ότι είναι σπουδαίο γιατί είναι κάτι που το Charlie Hebdo θα είχε κάνει ακόμη και αν η επίθεση δεν είχε συμβεί ποτέ», δήλωσε.

Μακρά ιστορία της πολιτικής γελοιογραφίας στη Γαλλία

Μετά την Γαλλική Επανάσταση, οι πολιτικές γελοιογραφίες έγιναν δημοφιλείς επειδή αποκάλυπταν τα κοινωνικά παράπονα και τις καταχρήσεις εξουσίας – μεταξύ άλλων και από την Εκκλησία. Η παράδοση των γελοιογραφιών έχει επιβιώσει στη Γαλλία μέχρι σήμερα διότι: «η γελοιογραφία συμβολίζει την ικανότητα των πολιτών να κοιτάζουν τους εξουσιαστές στα μάτια και να λένε: “Βλέπουμε τι κάνετε και μπορούμε να γελάσουμε μαζί σας”», λέει ο Λαμασούρ.

Από την ίδρυσή του το 1970, το περιοδικό Charlie Hebdo είναι γνωστό ότι κινείται στο όριο του τι μπορεί και τι δεν μπορεί να ειπωθεί, σύμφωνα με τον γαλλικό νόμο κατά της ρητορικής μίσους. Και έτσι το Charlie Hebdo δεν σταματά σε καμία θρησκεία, είτε πρόκειται για το Ισλάμ, είτε για τον Χριστιανισμό, είτε για τον Ιουδαϊσμό – γιατί όλες ασκούν εξουσία με κάποια μορφή – και αυτό πρέπει να αντιμετωπίζεται με χιούμορ και κοφτερό μολύβι. Σύμφωνα με τη γαλλική νομοθεσία, επιτρέπεται η διακωμώδηση των θρησκειών, εφόσον προστατεύονται οι μειονότητες και δεν υπάρχει υποκίνηση σε βία.

Πότε ξεπερνιέται το όριο;

Ακόμη και αν οι γελοιογραφίες αναστατώνουν κάποιους ανθρώπους, ο  Λαμασούρ πιστεύει ότι μόνο ο νόμος μπορεί να αποφασίσει τι είναι αποδεκτό. «Επειδή ό,τι λέω και κάνω μπορεί να αναστατώσει κάποιον – τα πάντα. Και το μόνο όριο μπορεί να είναι ο νόμος, επειδή ο νόμος είναι κάτι στο οποίο όλοι συμφωνούμε», δήλωσε.

Ακόμα και πριν από το 2015, το περιοδικό Charlie Hebdo απέκτησε φήμη για σκίτσα που οι επικριτές του θεωρούσαν ότι το είχαν παρατραβήξει – και δέχθηκε επιθέσεις. Το 2011, μια βόμβα μολότοφ κατέστρεψε τα γραφεία της σύνταξης, αλλά κανείς δεν τραυματίστηκε. Το περιοδικό είχε δημοσιεύσει ένα ειδικό τεύχος για την εκλογική επιτυχία των ισλαμιστών στην Τυνησία και μετονομάστηκε σε «Sharia Hebdo». Ο αρχισυντάκτης ονομαζόταν «Μοχάμεντ».

Τέτοιες προκλήσεις είναι μέρος της καθημερινής δουλειάς για τους πολιτικούς σκιτσογράφους. «Αν ο κόσμος είναι θυμωμένος επειδή δεν του αρέσει αυτό που λες, δεν πειράζει, όλα είναι ελευθερία της έκφρασης – αρκεί να μην παραβιάζεις τον νόμο», λέει ο Λαμασούρ.

Η ευθύνη να κοροϊδεύουμε τους κυβερνώντες

Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που απορρίπτουν τη νομικά προστατευόμενη μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης του Charlie Hebdo – και είναι έτοιμοι να παραβιάσουν το νόμο για να το κάνουν: απειλούν τους υπαλλήλους του περιοδικού. Εργάζονται σε μυστικά δωμάτια που φυλάσσονται αυστηρά, ορισμένα μάλιστα βρίσκονται υπό αστυνομική προστασία. Παρ’ όλα αυτά, συνεχίζουν να εργάζονται ακούραστα – σε μια χώρα όπου η ελευθερία της έκφρασης είναι πρακτικά θέμα κράτους.

Σύμφωνα με το Cartooning for Peace, η Γαλλία είναι ένα από τα τελευταία προπύργια, όπου η σάτιρα είναι ακόμη ζωντανή. «Δεν έχουν απομείνει τόσες πολλές χώρες όπου μπορείς να γελάσεις με οτιδήποτε χωρίς να απειλείσαι», λέει ο Λαμασούρ. Ο ίδιος αισθάνεται υπεύθυνος για τη διατήρηση αυτής της φλόγας ζωντανής, «επειδή η ικανότητα να γελάς με τους εξουσιαστές είναι μια βασική ανάγκη της κοινωνίας, μια πολύ σημαντική ελευθερία. Ακόμη και οι άνθρωποι, που επικρίνουν τους σκιτσογράφους χρειάζονται αυτή την ελευθερία».

Deutche Welle

Σάρα Χούκαλ

Επιμέλεια: Κώστας Αργυρός