H οικονομία μπροστά στον εναπομείναντα 21ο αιώνα

Το 2025 ολοκληρώνεται το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα. Με έναν ειλικρινή απολογισμό για την πορεία της χώρας και πιο ειδικά της εθνικής οικονομίας στην περίοδο αυτή δεν θα μπορούσαμε να καταλήξουμε σε ιδιαίτερα ευχάριστα συμπεράσματα. Η Ελλάδα πάσχει στο επίπεδο της οικονομίας, στο επίπεδο της κοινωνικής συνοχής αλλά και στο επίπεδο της ασφάλειας, μιας και όλα αυτά είναι απολύτως αλληλένδετα κα συνδεόμενα. Ποιο είναι, όμως, το κομβικό σημείο στο οποίο οφείλεται η εθνική μας καχεξία; Προφανώς η οικονομία, της οποίας η αδυναμία επηρεάζει αρνητικά τη δημογραφική πορεία της χώρας και την κοινωνική της συνοχή, και υποσκάπτει τις δυνατότητες που σχετίζονται με την εθνική ασφάλεια.

Σήμερα στον 21ο αιώνα, με εξαιρέσεις κάποιων λίγων χωρών όπως η Σαουδική Αραβία ή το Κατάρ, που είναι εξαιρετικά προικοδοτημένες με φυσικούς πόρους (των οποίων όμως, ούτως ή άλλως, σε επόμενες δεκαετίες η σημασία θα αρχίσει να μειώνεται ταχέως), κάθε χώρα που επιθυμεί να έχει υψηλό επίπεδο ευημερίας για τους πολίτες της αλλά, επίσης, ικανοποιητική ασφάλεια και αποτρεπτική άμυνα (και μέσω πραγματικών αποτελεσματικών συμμαχιών), πρέπει να είναι τεχνολογικά προηγμένη. Που σημαίνει ότι πρέπει να ενσωματώνει τη γνώση στις οικονομικές και παραγωγικές δραστηριότητές της κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Αυτό είναι το μοναδικό μονοπάτι που θα μπορούσαν να ακολουθήσουν η ελληνική οικονομία και κοινωνία για να ξεπεράσουν τα προβλήματά τους. Κάτι που, παρά το γεγονός ότι οι αντικειμενικές συνθήκες δεν ήταν αντίξοες, δεν το κατάφεραν στο πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα. Με αποτέλεσμα σήμερα να ζούμε, από οικονομική και παραγωγική άποψη (αλλά και από άποψη κοινωνικής οργάνωσης και καθημερινής ζωής), σε συνθήκες μέσης, έως και χαμηλής, «συλλογικής ευφυΐας», αφού δεν αξιοποιούνται οι δυνατότητες που δημιουργούν οι διεθνείς εξελίξεις.

Ενα σχεδόν αλάθητο κριτήριο για το επίπεδο και τη δυναμικότητα της τεχνολογικής εξέλιξης μιας οικονομίας είναι το στοιχείο της συνθετότητας των προϊόντων που παράγει. Στο πόσο σύνθετα είναι τα προϊόντα της, αντανακλάται σε πολύ μεγάλο βαθμό το ποσοστό της γνώσης (δηλαδή της νοημοσύνης), που έχει ενσωματωθεί σε αυτά. Αυτό, ακριβώς, το στοιχείο καθορίζει και το επίπεδο αμοιβών των συντελεστών παραγωγής, σε όλους τους τομείς της οικονομίας: τα πιο σύνθετα προϊόντα, αμείβουν καλύτερα τους συντελεστές της παραγωγής τους και οι υψηλές αυτές αμοιβές, σταδιακά διαχέονται και στους υπόλοιπους κλάδους, ακόμη και τους λιγότερο παραγωγικούς.

Πώς έχει κινηθεί, λοιπόν, η ελληνική οικονομία με βάση το κριτήριο αυτό στο πρώτο  τέταρτο του 21ου αιώνα; Με τα στοιχεία του Harvard’s Growth Lab, η πορεία αυτή δεν ήταν και ιδιαίτερα επιτυχής: το έτος 2000 η ελληνική οικονομία ήταν 48η στον κόσμο όσον αφορά τη συνθετότητα των προϊόντων που παρήγε (υπήρχαν, δηλαδή, 47 χώρες που παρήγαν πιο σύνθετα προϊόντα και, συνεπώς, κατά τεκμήριο, ήταν πιο προηγμένες από αυτήν).

Το 2022, όμως, είχε υποχωρήσει στην 52η θέση. Μία υποχώρηση όχι και τόσο σημαντική αφ’ εαυτής, αλλά υποδηλωτική μακροχρόνιας στασιμότητας, ειδικά αν συγκριθεί με χώρες όπως η Βουλγαρία (η οποία από τη θέση 40 το 2000, βρέθηκε στη θέση 38 το 2022), η Τουρκία (από τη θέση 58 το 2000, στη θέση 42 το 2022), ή η Ρουμανία (από τη θέση 32 το 2000 στη θέση 20 το έτος 2022).

Εξ ίσου δηλωτικό, όμως, της αναπτυξιακής πορείας της χώρας μας, και έλλειψης αναπτυξιακού δυναμισμού, μπορεί να είναι και ένα άλλο στοιχείο: τα νέα προϊόντα που έφερε στην παγκόσμια αγορά στα τελευταία χρόνια. Η Ελλάδα, στην περίοδο 2007-2022 εξήγαγε 7 νέα προϊόντα στις διεθνείς αγορές. Αυτό θα πρέπει να συγκριθεί με τα 32 νέα προϊόντα που εξήγαγε η Τουρκία στην ίδια περίοδο, τα 33 που εξήγαγε η Ρουμανία και τα 48 που εξήγαγε η Βουλγαρία.

Συνηθίζουμε να αποδίδουμε τις δυσμενείς συγκριτικά εξελίξεις σε σχέση με τις γειτονικές χώρες ή τις χώρες της ευρωζώνης στην οικονομική κρίση και στα μνημόνια.

Γνωρίζοντας βέβαια μέσα μας ότι αυτό είναι ένα ψέμα που λέμε στον εαυτό μας διότι και άλλες οικονομίες εισήλθαν και εξήλθαν από κρίση και μνημόνια πολύ πιο δυνατές από ό,τι εμείς. Απλά η διαφορά ήταν πως η ελληνική κοινωνία δεν είχε τις πνευματικές δυνάμεις να αντεπεξέλθει αποτελεσματικά στην κρίση, την οποία, άλλωστε, μόνη της δημιούργησε. Είναι, όμως, αυτό καταδικαστικό για το μέλλον;

Εάν πιστέψουμε τις νεότερες απόψεις της οικονομικής θεωρίας, όχι απαραίτητα. Οι απόψεις αυτές θεωρούν ότι, πλέον, η διάκριση μεταξύ του «τεχνολογικού ηγέτη» και του «τεχνολογικού ακόλουθου» μπορεί και να αμβλύνεται, ως προς τη σημασία της. Ενας «ακόλουθος» (όπως είναι η Ελλάδα), εάν έχει δυνατότητες γρήγορης προσαρμογής στις νέες συνθήκες, και αποτελεσματικής υιοθέτησης των τεχνολογικών καινοτομιών που έχουν παραχθεί αλλού, μπορεί να ακολουθεί κατά πόδας τον «ηγέτη», όσον αφορά την απόδοση και την παραγωγικότητα.

Πέραν αυτού, δε, μπορεί πλέον και λιγότερο ανεπτυγμένες οικονομίες να παράγουν καινοτομίες. Παράδειγμα καινοτομίας που προήλθε από τον αναπτυσσόμενο κόσμο είναι η τεχνολογία ηλεκτρονικών πληρωμών μέσω κινητής τηλεφωνίας που δημιουργήθηκε στην Αφρική, αναπτύχθηκε περαιτέρω στην Ινδία και τώρα τελειοποιείται στις ανεπτυγμένες οικονομίες.

Αυτές οι εξελίξεις θα έπρεπε να εμψυχώνουν την Ελλάδα για το αναπτυξιακό της, και όχι μόνο, μέλλον στον 21ο αιώνα. Βέβαια, το «άλμα προς τα μπρος» έχει κάποιες προϋποθέσεις. Ποιες είναι αυτές; Ολες ανεξαιρέτως οι μελέτες, με απόλυτη μονοτονία, τις περιγράφουν:

– υψηλής ποιότητας ανθρώπινο κεφάλαιο που μπορεί να προέλθει μόνο από την ύπαρξη ενός αποτελεσματικού εκπαιδευτικού συστήματος,
– επένδυση στην έρευνα και στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών,
– ένα λειτουργικό αλλά και ευέλικτο θεσμικό σύστημα που στηρίζεται στο κράτος δικαίου,
– ανοιχτό πολιτισμικά πνεύμα, δεκτικό της νέας γνώσης και προσαρμοστικό στις δημιουργούμενες νέες καταστάσεις.

Σε αυτά πρέπει να κατατείνουν όλες οι μεταρρυθμίσεις και οι προσπάθειες μετασχηματισμού της κοινωνίας μας, ενόψει του εναπομείναντος 21ου αιώνα.

Ο Χρήστος Α. Ιωάννου είναι οικονομολόγος