Ευρώπη: Ο Τραμπ και η Ρωσία την οδηγούν στη «χαμιλτονιανή στιγμή» της

Με τον Ντόναλντ Τραμπ να πυροδοτεί τη μεγαλύτερη αναδιάταξη του ευρωπαϊκού τοπίου ασφαλείας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η έκδοση κοινού χρέους μπορεί να μην ακούγεται ως το πιο επείγον ζήτημα που βρίσκεται σε εξέλιξη, αλλά οι υποστηρικτές μιας πιο βαθιά ολοκληρωμένης Ευρωπαϊκής Ένωσης εκτιμούν ότι τα ομόλογα για τον επανεξοπλισμό, είναι ζωτικής σημασίας για την πραγματοποίηση των στόχων τους.

Η επιμονή του Τραμπ ότι η Ευρώπη θα πρέπει να αναλάβει δράση και να φροντίσει για τη δική της περιφερειακή ασφάλεια -και να παράσχει στην Ουκρανία εγγυήσεις ασφαλείας έναντι της Ρωσίας- πιέζει την ΕΕ να συγκεντρώσει γρήγορα μετρητά για στρατιωτικές επενδύσεις.

Έμφαση στους εξοπλισμούς

Μόλις έξι εβδομάδες μετά την ορκωμοσία του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε το σχέδιο ReArm για την άντληση 150 δισεκατομμυρίων ευρώ κοινού χρέους για τη χρηματοδότηση των ευρωπαϊκών αγορών όπλων. Πρόκειται για ένα μεγάλο ποσό για ομόλογα σε επίπεδο ΕΕ, που ξεπερνά το σύνολο των προβλεπόμενων στρατιωτικών δαπανών της Ρωσίας για το 2025.

Το χρέος θα τεθεί προς συζήτηση στη σύνοδο κορυφής των ηγετών της ΕΕ την Πέμπτη 20 Μαρτίου στις Βρυξέλλες, αλλά κανένα από τα μέλη της δεν φαίνεται να υποχωρεί από τις δικές του αξιώσεις. Στο παρελθόν, μέλη όπως οι Κάτω Χώρες «πολέμησαν» τον κοινό δανεισμό, αλλά η θέση της Γερμανίας έχει αλλάξει τη δυναμική της συζήτησης, με αποτέλεσμα η ΕΕ να έχει πλέον ευθυγραμμιστεί ως προς την ανάγκη να δαπανηθούν μεγάλα ποσά για τα όπλα.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία ανάγκασε επίσης τους Ευρωπαίους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να εξετάσουν σημαντικές δημοσιονομικές προσαρμογές που ήταν προηγουμένως αδιανόητες

Η δύναμη του κοινού χρέους

Για τους υποστηρικτές μιας ισχυρότερης ΕΕ, η έκδοση κοινού χρέους τους φέρνει πιο κοντά στην πολυπόθητη «χαμιλτονιανή στιγμή» – μια αναφορά στις προσπάθειες του πρώτου υπουργού Οικονομικών Αλεξάντερ Χάμιλτον, ο οποίος βοήθησε στην ενοποίηση των ΗΠΑ ενοποιώντας τα χρέη των ανόμοιων πολιτειών σε ομοσπονδιακά ομόλογα το 1790.

Δεν είναι η πρώτη φορά που η ΕΕ αυξάνει το κοινό χρέος. Υπήρξαν μαζικές επενδύσεις κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19 για να στηριχθεί η παραπαίουσα ευρωπαϊκή οικονομία. Αλλά η συμφωνία αυτή διαμορφώθηκε με επώδυνο τρόπο κατά τη διάρκεια σχεδόν πέντε μηνών.

Η πανδημία θεωρήθηκε επίσης ως μια έκτακτη κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Η ανάγκη επανεξοπλισμού αποτελεί μακροπρόθεσμο επαναπροσδιορισμό του τι είναι η Ευρώπη, και τα 150 δισ. ευρώ είναι πιθανό να είναι μόνο το πρώτο βήμα.

Κατά την ανακοίνωση του κοινού σχεδίου για το χρέος, η πρόεδρος της Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, επισήμανε πως η ανταπόκριση από τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες σε «μια εποχή επανεξοπλισμού» ήταν «τόσο ηχηρή όσο και σαφής».

«Το πραγματικό ερώτημα που έχουμε μπροστά μας είναι αν η Ευρώπη είναι έτοιμη να δράσει τόσο αποφασιστικά όσο επιβάλλει η κατάσταση. Και αν η Ευρώπη είναι έτοιμη και ικανή να δράσει με την ταχύτητα και τη φιλοδοξία που απαιτείται», δήλωσε σε ομιλία της. «Αυτή είναι μια στιγμή για την Ευρώπη. Και είμαστε έτοιμοι να αναλάβουμε δράση».

Η έκδοση ομολόγων θα επιτρέψει στην Επιτροπή να δανείσει χρήματα στις χώρες μέλη για την αγορά όπλων, τα οποία οι πρωτεύουσες θα επιστρέψουν στις Βρυξέλλες.

«Ό,τι χρειαστεί» και από τη Γερμανία

Επιλογή στην οποία συναίνεσε και η μεγαλύτερη οικονομία του μπλοκ, η Γερμανία, που παρά το γεγονός ότι είναι παραδοσιακά λάτρης της λιτότητας χώρ,α αλλάζει τελικά την στάση της απέναντι στο χρέος, προκειμένου να χρηματοδοτήσει τον εκσυγχρονισμό του υποδεέστερου στρατού της. Αυτό υποδηλώνει επίσης ένα νέο γερμανικό άνοιγμα στη χρηματοδότηση επενδύσεων σε ευρωπαϊκή κλίμακα.

Στο σύνολό τους, πρόκειται για αλλαγές που θα είναι δύσκολο να αντιστραφούν, ακόμη και αν επανέλθει η ειρήνη.

«Λαμβάνοντας υπόψη τις απειλές για την ελευθερία και την ειρήνη στην ήπειρό μας, το “ό,τι χρειαστεί” πρέπει πλέον να ισχύει και για την άμυνά μας», δήλωσε νωρίτερα αυτό το μήνα ο εν αναμονή καγκελάριος της Γερμανίας, Φρίντριχ Μερτς, απηχώντας την έκκληση του πρώην προέδρου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας Μάριο Ντράγκι να πάρει τα όπλα από την κρίση χρέους της ευρωζώνης.

«Αυτό που συνέβη στη Γερμανία είναι μια τεράστια αλλαγή», πρόσθεσε στο POLITICO ο Φλόριαν Σούστερ-Τζόνσον της Dezernat Zukunft, μιας μη κομματικής δεξαμενής σκέψης με επίκεντρο την οικονομία στο Βερολίνο. «Και αυτή η αλλαγή θα έχει επίσης πολύ, πολύ μεγάλες συνέπειες για την ευρωπαϊκή πολιτική».

Η «χαμιλτονιανή στιγμή»

Η κίνηση της ΕΕ θα μπορούσε να αποδειχθεί τόσο θεμελιώδης όσο και η «χαμιλτονιανή στιγμή» που επιτάχυνε τη μετατροπή των ΗΠΑ από μια χαλαρή συνομοσπονδία πολιτειών σε ένα έθνος-κράτος με συγκεντρωτικές εξουσίες δαπανών.

«Εάν αυτό συμβεί – περισσότερη στρατιωτική ολοκλήρωση μαζί με περισσότερη κοινή χρηματοδότηση – τότε βρισκόμαστε πραγματικά στη δημιουργία μιας εντελώς νέας ΕΕ», σημείωσε. «Αυτή είναι πραγματικά μια μέγα χαμιλτονιανή στιγμή».

Η διαπλοκή της οικονομίας με τον πόλεμο έχει μακρά ιστορία. Τα όπλα είναι ακριβά και οι κυβερνήσεις αναζητούν νέους τρόπους για να συγκεντρώσουν χρηματοδότηση στον πόλεμο. Αυτές οι καινοτομίες τείνουν να παραμένουν για πολύ καιρό μετά το πέρας της έκτακτης ανάγκης.

Το χρέος θα τεθεί προς συζήτηση στη σύνοδο κορυφής των ηγετών της ΕΕ την Πέμπτη 20 Μαρτίου στις Βρυξέλλες

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Τράπεζας της Αγγλίας, που ιδρύθηκε το 1694 με φόντο την ένδοξη επανάσταση και τον πόλεμο στο εξωτερικό.

«Στο καταστατικό που δημιούργησε την Τράπεζα της Αγγλίας, ο μόνος σκοπός που δόθηκε ήταν η διεξαγωγή του πολέμου κατά της Γαλλίας», συμπλήρωσε ο Χάρολντ Τζέιμς, οικονομικός ιστορικός στο Πανεπιστήμιο του Princeton. Η τράπεζα ανέλαβε το κρατικό χρέος που συγκεντρώθηκε για τη χρηματοδότηση του στρατού της Αγγλίας, υποστηρίζοντάς το με φορολογικά έσοδα που συγκέντρωσε το κοινοβούλιο. «Αυτό αναφέρεται ρητά στο καταστατικό. Είναι απολύτως το δημιούργημα του πολέμου».

Ομοίως, η Γαλλία δημιούργησε τη δική της κεντρική τράπεζα το 1800, η οποία βοήθησε στη χρηματοδότηση των ναπολεόντειων πολέμων.

Μια νέα Ευρώπη

Κάτι παρόμοιο συμβαίνει τώρα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ισχυρίζονται οι αναλυτές. Η κίνηση προς την άμυνα μέσω της δυνητικά τεράστιας χρηματοδότησης μέσω χρέους φαίνεται «να επιστρέφει στην πραγματικότητα στο πώς οι άνθρωποι σκέφτονταν γι’ αυτό το ζήτημα τον 18ο και 19ο αιώνα», υπογράμμισε ο Τζέιμς.

«Δεν είναι απαραίτητο για ένα κράτος να έχει τα δικά του χρήματα. Τα πρώιμα σύγχρονα κράτη λειτουργούσαν συχνά με όλα τα είδη νομισμάτων. Αλλά τα κράτη πρέπει να αμυνθούν», πρόσθεσε. «Χρειάζονται έναν στρατό».

Ο πόλεμος στην Ουκρανία ανάγκασε επίσης τους Ευρωπαίους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να εξετάσουν σημαντικές δημοσιονομικές προσαρμογές που ήταν προηγουμένως αδιανόητες – και οι οποίες θεωρούνται εδώ και καιρό ως ένα πρώτο βήμα προς μια βαθύτερη ένωση.

Η χαλάρωση του φρένου για το χρέος από τη Γερμανία είναι, εκ πρώτης όψεως, μια αυστηρά εθνική απόφαση – μια απόφαση που θα τεθεί σε ψηφοφορία στην κάτω βουλή της χώρας την Τρίτη. Όμως η απόρριψη του εθνικού ταμπού για το χρέος υποδηλώνει μια άμβλυνση της μακροχρόνιας δημοσιονομικά συντηρητικής στάσης της σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Είναι προς το συμφέρον του Βερολίνου, αν χρεωθεί περισσότερο για να συμβάλει στην υπεράσπιση του μπλοκ στο σύνολό του, να το κάνουν και οι εταίροι του, καθώς όλες οι χώρες της ΕΕ επωφελούνται από τη συλλογική ασφάλεια. Πράγματι, είναι αξιοσημείωτο ότι το Βερολίνο δεν έχει αντιταχθεί στην κοινή πρόταση της Επιτροπής για το χρέος, υπό την προϋπόθεση ότι θα εκταμιευθεί ως δάνειο που οι χώρες θα πρέπει να αποπληρώσουν και όχι ως επιχορήγηση χωρίς δεσμεύσεις.

Η ανάγκη επανεξοπλισμού αποτελεί μακροπρόθεσμο επαναπροσδιορισμό του τι είναι η Ευρώπη, και τα 150 δισ. ευρώ είναι πιθανό να είναι μόνο το πρώτο βήμα

«Ξαφνικά μια χώρα που στο παρελθόν έλεγε ότι πρέπει να ισοσκελίσουμε τον προϋπολογισμό και ότι δεν πρέπει να επιτρέψουμε την αύξηση του χρέους, ακόμη και για τη χρηματοδότηση επενδύσεων οποιουδήποτε είδους, κάνει στροφή 180 μοιρών», δήλωσε ο Βέλγος οικονομολόγος Paul De Grauwe. «Θα αλλάξεις γνώμη όταν κάποιος σου κρατάει ένα όπλο στο κεφάλι».

Από τη δημιουργία της ΕΕ, η συνθήκη της έχει ζητήσει μια «ολοένα και στενότερη ένωση», αλλά οι εθνικές κυβερνήσεις σε όλο το μπλοκ ήταν πάντα επιφυλακτικές στην παράδοση εξουσιών σε μια κεντρική διοίκηση της ΕΕ – και σε οποιεσδήποτε κινήσεις που θα μπορούσαν να τις καταστήσουν υπεύθυνες για τα χρέη των γειτόνων τους.

Οι πρόσφατες κινήσεις θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν μια σημαντική αντιστροφή προς αυτή την κατεύθυνση μετά από χρόνια διαμάχης.

Τι θα ακολουθήσει

Μέχρι στιγμής, ο δανεισμός της Επιτροπής χρηματοδοτείται έμμεσα από τον προϋπολογισμό της ΕΕ, με σοβαρά όμως όρια. Για να συγκεντρώσει περισσότερα χρήματα, η Κομισιόν θα πρέπει να βρει τρόπους να αυξήσει τους φόρους. Τότε θα μπορέσει να εκδώσει ομόλογα στην αγορά που θα υποστηρίζονται από τους φορολογούμενους, όπως ακριβώς κάνει μια κυρίαρχη χώρα.

Η επιβολή φόρων θα αποδειχθεί δύσκολη, διότι η φορολογία της ΕΕ απαιτεί ομόφωνη συμφωνία. Στο παρελθόν, αυτό δεν γινόταν για τις πρωτεύουσες που περιφρουρούσαν με ζήλο αυτό που θεωρούσαν εθνικό προνόμιο. Ακόμα και σε συνθήκες πολέμου, παραμένει μια δύσκολη προοπτική όσο η Ουκρανία και οι σκεπτικιστές ηγέτες της ΕΕ, όπως ο Βίκτορ Όρμπαν της Ουγγαρίας, έχουν μια θέση στο Συμβούλιο.

Η οικονομολόγος Βάλτρουντ Σέλκλε του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου της Φλωρεντίας ανέφερε στο POLITICO ότι κάτι θα πρέπει να αλλάξει: «Δεν είναι αξιόπιστο στις αγορές ομολόγων αν δανείζεσαι ένα τρισεκατομμύριο – θα πρέπει να δημιουργηθεί μια ικανότητα φορολόγησης σε επίπεδο ΕΕ».

Ο Μάρκο Μπούτι, ο οποίος διετέλεσε προσωπάρχης του πρώην Επιτρόπου Οικονομίας Πάολο Τζεντιλόνι, είδε παραλληλισμούς με το ταμείο της ΕΕ για την αποκατάσταση μετά την πανδημία.

Το 2020, η Επιτροπή χαλάρωσε επίσης τους δημοσιονομικούς κανόνες για να επιτρέψει στις χώρες μέλη να αποτρέψουν την ισοπέδωση των οικονομιών τους ως παρενέργεια του κλειδώματος. Το επόμενο βήμα ήταν ένα ταμείο ύψους 100 δισ. ευρώ που θα συγκεντρωθεί για την προστασία της απασχόλησης – το οποίο ο ίδιος θεωρεί ισοδύναμο με το αμυντικό ταμείο ύψους 150 δισ. ευρώ που ανακοινώθηκε πρόσφατα. Το τελευταίο βήμα ήταν το τεράστιο ταμείο ανάκαμψης ύψους 800 δισεκατομμυρίων ευρώ, το οποίο δεν έχει μέχρι στιγμής κανένα όμοιό του.

«Το επόμενο βήμα θα πρέπει να είναι ο κοινός δανεισμός – αλλά όχι για εθνικές μεταβιβάσεις. Αντίθετα, θα πρέπει να είναι για τη χρηματοδότηση υπερεθνικών έργων σε ευρωπαϊκό επίπεδο στον τομέα της άμυνας», συμπλήρωσε.

«Η ιδέα των πολιτικών της ΕΕ που χρηματοδοτούνται από το χρέος είναι πλέον πολιτικά αποδεκτή», εξήγησε και ο Ιάν Μπεγκ του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου του London School of Economics. «Μόλις το τζίνι βγει από το μπουκάλι, είναι πολύ δύσκολο να ξαναμπεί μέσα».