Χρηματοοικονομικός Αλφαβητισμός και Χρηματοοικονομική Ανασφάλεια στους πολίτες του 21ου Αιώνα

Σε έναν κόσμο γεμάτο αριθμούς και παραπληροφόρηση, ο πιο ανησυχητικός είναι ίσως αυτός: το παγκόσμιο χρέος έφτασε το 2024 στο ιστορικό ρεκόρ των 318 τρισεκατομμυρίων δολαρίων, σύμφωνα με το Διεθνές Χρηματοοικονομικό Ινστιτούτο (IIF). Από αυτό το ποσό, πάνω από 100 τρισεκατομμύρια δολάρια αφορούν κρατικό χρέος, ενώ το υπόλοιπο αφορά επιχειρήσεις και νοικοκυριά. Η αναλογία χρέους προς παγκόσμιο ΑΕΠ παραμένει εξαιρετικά υψηλή, εντείνοντας τους φόβους για την ανθεκτικότητα των οικονομιών απέναντι σε πιθανές κρίσεις, πληθωρισμό και γεωπολιτικές εντάσεις.

Αλλά πίσω από αυτά τα τεράστια νούμερα, βρίσκονται πραγματικοί άνθρωποι. Πολίτες που αγωνίζονται να πληρώσουν το ενοίκιο τους, μικρομεσαίες επιχειρήσεις που βυθίζονται σε δάνεια, κράτη που λειτουργούν μονίμως με ελλείμματα υποθηκεύοντας το μέλλον των επόμενων γενεών.

Η χρηματοοικονομική ανασφάλεια δεν είναι απλώς ένα προσωπικό συναίσθημα, αλλά είναι πλέον μια συστημική πραγματικότητα, αποτέλεσμα δομικών προβλημάτων και –όχι σπάνια– έλλειψης βασικής χρηματοοικονομικής παιδείας.

Ένας κόσμος χρεωμένος: από το άτομο στο κράτος

Το πρόβλημα δεν αφορά φυσικά μόνο τον μέσο πολίτη. Ακόμη και ολόκληρα κράτη βρίσκονται σε κατάσταση χρόνιας υπερχρέωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ελλάδα μετά το 2009, όταν το δημόσιο χρέος εκτοξεύθηκε και η χώρα εισήλθε σε μια δεκαετία λιτότητας, ύφεσης και κοινωνικής αναστάτωσης. Ο δημοσιονομικός εκτροχιασμός δεν οφειλόταν μόνο σε εξωτερικές πιέσεις ή διαρθρωτικά προβλήματα, αλλά και σε έλλειψη βαθιάς κατανόησης βασικών οικονομικών αρχών — τόσο από τις πολιτικές ελίτ όσο και από σημαντικό μέρος του πληθυσμού.
Αλλά και σε ατομικό επίπεδο, η υπερχρέωση των νοικοκυριών είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, το 2023 το μέσο χρέος από φοιτητικά δάνεια έφτασε τα 37.000 δολάρια ανά άτομο, ενώ πολλοί Αμερικανοί χρησιμοποιούν πιστωτικές κάρτες για να καλύψουν τις βασικές ανάγκες τους, πληρώνοντας τόκους που ξεπερνούν το 20%. Στην Ευρώπη, αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των πολιτών που ζουν «από μισθό σε μισθό», χωρίς καμία αποταμίευση, παγιδευμένοι σε δάνεια, ενοίκια και λογαριασμούς.

Η ρίζα του προβλήματος: έλλειψη βασικής χρηματοοικονομικής παιδείας

Ένας από τους βασικότερους παράγοντες που οδηγεί στην χρηματοοικονομική ανασφάλεια είναι η έλλειψη χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Πολλοί άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν πώς λειτουργεί ένα δάνειο, τι σημαίνει επιτόκιο, ή ποια είναι η διαφορά μεταξύ «καλής» και «κακής» πίστωσης. Δεν έχουν διδαχθεί ποτέ πώς να κάνουν έναν προϋπολογισμό ή πώς να προστατεύσουν τον εαυτό τους από καταναλωτικές παγίδες.

Η άγνοια αυτή αφήνει τα άτομα ευάλωτα στις κρίσεις, στα λάθος δάνεια, στις υπερκαταναλωτικές συνήθειες, και στην ψευδαίσθηση ότι το “φαίνεσθαι” οικονομικά ισούται με το “είναι”.

Οι συνέπειες της χρηματοοικονομικής ανασφάλειας

Η ανασφάλεια δεν είναι απλώς ένας θεωρητικός φόβος. Είναι καθημερινό άγχος, αίσθημα αδυναμίας, πολλές φορές ακόμα και ντροπή. Πολλοί άνθρωποι, ακόμη και αν έχουν ένα καλό εισόδημα, νιώθουν ότι «κάτι δεν φτάνει», ότι δεν έχουν ποτέ αρκετά για να αισθανθούν ασφαλείς. Αυτό το συναίσθημα ενισχύεται από τις οικονομικές κρίσεις, τον πληθωρισμό, τις υπάρχουσες παγκόσμιες αβεβαιότητες , την αύξηση του κόστους ζωής και τη συνεχή έκθεση σε εικόνες επιτυχίας και πλούτου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Η έξοδος από τον φαύλο κύκλο

Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός είναι το κλειδί για την ενδυνάμωση των πολιτών . Δεν πρόκειται μόνο για τεχνική γνώση, αλλά για συνειδητή στάση απέναντι στο χρήμα και την κατανάλωση. Από την εκπαίδευση στα σχολεία μέχρι ενημερωτικές καμπάνιες σε ευπαθείς ομάδες, η ενίσχυση της ουσιαστικής χρηματοοικονομικής παιδείας μπορεί να αποτελέσει εργαλείο ανεξαρτησίας ,ατομικής και κοινωνικής σταθερότητας.

Παράλληλα, είναι απαραίτητη η δημιουργία ενός κοινωνικού συστήματος που δεν επιβραβεύει την υπερκατανάλωση και τον βραχυπρόθεσμο σχεδιασμό, αλλά προάγει την υπευθυνότητα, τη διαφάνεια και την ουσιαστική γνώση απέναντι στις διάφορες οικονομικές αποφάσεις.

Συμπέρασμα

Σε έναν κόσμο που αλλάζει με εκθετικές ταχύτητες , όπου η χρηματοοικονομική ασφάλεια γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη υπόθεση, η χρηματοοικονομική γνώση μετατρέπεται σε μοναδική δεξιότητα και συνειδητή πράξη επιβίωσης. Όσο πιο νωρίς μάθουμε να διαχειριζόμαστε σωστά τα χρήματά μας, να διαβάζουμε πίσω από τους αριθμούς και να αντιλαμβανόμαστε τον ρόλο μας στο γενικότερο οικονομικό σύστημα, τόσο πιο κοντά θα φτάσουμε σε μια κοινωνία που δεν φοβάται, ευημερεί και προγραμματίζει με σιγουριά και αυτοπεποίθηση για το μέλλον της.

Νικόλαος Φίλιππας

Καθηγητής Χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου του Πειραιά

Πρόεδρος και Ιδρυτής του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού